Carita adege nagara Islam ing Demak bedhahe nagara Majapahit kang salugune wiwite wong Jawa ninggal agama Buddha banjur salin agama Islam.
* * *
Gancaran basa Jawa ngoko;
Babon asli tinggalane KRT Tandhanagara, Surakarta;
Cap-capan ingkang kaping sekawan, 1959;
Toko Buku “Sadu-Budi” Sala.
* * *
* * *
Gancaran basa Jawa ngoko;
Babon asli tinggalane KRT Tandhanagara, Surakarta;
Cap-capan ingkang kaping sekawan, 1959;
Toko Buku “Sadu-Budi” Sala.
* * *
BEBUKA
Sinarkara sarjunireng galih, myat carita dipangiketira, kiyai Kalamwadine, ing nguni anggeguru, puruhita mring Raden Budi, mangesthi amiluta, duta rehing guru, sru sêtya nglampahi dhawah, panggusthine tan mamang ing lair batin, pinindha lir Jawata.
Sinarkara sarjunireng galih, myat carita dipangiketira, kiyai Kalamwadine, ing nguni anggeguru, puruhita mring Raden Budi, mangesthi amiluta, duta rehing guru, sru sêtya nglampahi dhawah, panggusthine tan mamang ing lair batin, pinindha lir Jawata.
Satuduhe Raden Budi ening, pan ingembun pinusthi ing cipta, sumungkem
lair batine, tan etung lebur luluh, pangesthine ing awal akhir,
tinarimeng Bathara, sasedyanya kabul, agung nugraheng Hyang Suksma,
sinung ilham ing alam sahir myang kabir, dumadya auliya.
Angawruhi sasmiteng Hyang Widdhi, pan biyasa mituhu susetya, mring
dhawuh weling gurune, kedah medharken kawruh, karya suka pireneng jalmi,
mring sagung ahli sastra, tuladhaning kawruh, kyai Kalamwadi ngarang,
sinung aran srat Darmagandhul jinilid, sinung tembang macapat.
Pan katemben amaos kinteki, tembang raras rum seya prasaja, trewaca
wijang raose, mring tyas gung kumacelu, yun darbeya miwah nimpeni,
pinirit tinuladha, lelepiyanipun, sawusnya winaos tamat, linaksanan
tinedhak tinurun sungging, kinarya nglipur manah.
Pan sinambi-sambi jagi panti, saselanira ngupaya tedha, kinarya cagak
lenggahe, nggennya dama cinubluk, mung kinarya ngarem-aremi,
tarimanireng badan, anganggur ngethekur, ngebun-bun pasihaning Hyang,
suprandene tan kaliren wayah siwi, sagotra minulyarja.
Wus pinupus sumendhe ing takdir, pan sumarah kumambang karseng Hyang,
ing lokhilmakful tulise, panitranira nuju, ping trilikur ri Tumpak
manis, Ruwah Je warsanira, Sancaya kang windu, masa Nem ringkêlnya
Aryang, wuku Wukir sangkalanira ing warsi: wuk guna ngesthi Nata [taun
Jawa 1830].
DARMAGANDHUL
Ing sawijining dina Darmagandhul matur marang Kalamwadi mangkene “Mau-maune kêpriye dene wong Jawa kok banjur padha ninggal agama Buddha salin agama Islam?”
Ing sawijining dina Darmagandhul matur marang Kalamwadi mangkene “Mau-maune kêpriye dene wong Jawa kok banjur padha ninggal agama Buddha salin agama Islam?”
Wangsulane Ki Kalamwadi: “Aku dhewe iya ora pati ngrêti, nanging aku
tau dikandhani guruku, ing mangka guruku kuwi iya kêna dipracaya,
nyaritakake purwane wong Jawa padha ninggal agama Buddha banjur salin
agama Rasul”.
Ature Darmagandhul: “Banjur kapriye dongengane?”
Ki Kalamwadi banjur ngandika maneh: “Bab iki satêmêne iya prêlu
dikandhakake, supaya wong kang ora ngrêti mula-bukane karêben ngrêti”.
Ing jaman kuna nagara Majapahit iku jênênge nagara Majalêngka, dene
ênggone jênêng Majapahit iku, mung kanggo pasêmon, nanging kang durung
ngrêti dêdongengane iya Majapahit iku jênêng sakawit. (1)
Ing nagara Majalêngka kang jumênêng Nata wêkasan jêjuluk Prabu Brawijaya.
Ing wêktu iku, Sang Prabu lagi kalimput panggalihe, Sang Prabu krama
oleh Putri Cêmpa, (2) ing mangka Putri Cêmpa mau agamane Islam, sajrone
lagi sih-sinihan, Sang Rêtna tansah matur marang Sang Nata, bab luruhe
agama Islam, sabên marak, ora ana maneh kang diaturake, kajaba mung
mulyakake agama Islam, nganti njalari katariking panggalihe Sang Prabu
marang agama Islam mau.
Ora antara suwe kaprênah pulunane Putri Cêmpa kang aran Sayid Rakhmat
tinjo mênyang Majalêngka, sarta nyuwun idi marang Sang Nata, kaparênga
anggêlarake sarengate agama Rasul. Sang Prabu iya marêngake apa kang
dadi panyuwune Sayid rakhmat mau. Sayid Rakhmat banjur kalakon dhêdhukuh
ana Ngampeldênta ing (3) anggêlarake agama Rasul. Ing kono banjur akeh
para ngulama saka sabrang kang padha têka, para ngulama lan para maulana
iku padhamarêk sang Prabu ing Majalêngka, sarta padha nyuwun dhêdhukuh
ing pasisir. Panyuwunan mangkono mau uga diparêngake dening Sang Nata.
Suwe-suwe pangidhêp mangkono mau saya ngrêbda, wong Jawa banjur akeh
bangêt kang padha agama Islam.
Sayid Kramat dadi gurune wong-wong kang wis ngrasuk agama Islam
kabeh, dene panggonane ana ing Benang (4) bawah Tuban. Sayid Kramat iku
maulana saka ing ‘Arab têdhake Kanjêng Nabi Rasulu’llah, mula bisa dadi
gurune wong Islam. Akeh wong Jawa kang padha kelu maguru marang Sayid
Kramat. Wong Jawa ing pasisir lor sapangulon sapangetan padha ninggal
agamane Buddha, banjur ngrasuk agama Rasul. Ing Balambangan sapangulon
nganti tumêka ing Bantên, wonge uga padha kelu rêmbuge Sayid Kramat.
Mangka agama Buddha iku ana ing tanah Jawa wis kêlakon urip nganti
sewu taun, dene wong-wonge padha manêmbah marang Budi Hawa. Budi iku
Dzate Hyang Widdhi, Hawa iku karêping hati, manusa ora bisa apa-apa,
bisane mung sadarma nglakoni, budi kang ngobahake.
Sang Prabu Brawijaya kagungan putra kakung kang patutan saka Putri
Bangsa Cina, miyose putra mau ana ing Palembang, diparingi têtêngêr
Raden Patah.
Barêng Raden Patah wis diwasa, sowan ingkang rama, nganti sadhereke
seje rama tunggal ibu, arane Raden Kusen. Satêkane Majalêngka Sang Prabu
kewran panggalihe ênggone arêp maringi sêsêbutan marang putrane, awit
yen miturut lêluri saka ingkang rama, Jawa Buddha agamane, yen nglêluri
lêluhur kuna, putraning Nata kang pambabare ana ing gunung, sêsêbutane
Bambang. Yen miturut ibu, sêsêbutane: Kaotiang, dene yen wong ‘Arab
sêsêbutane Sayid utawa Sarib. Sang Prabu banjur nimbali patih sarta para
nayaka, padha dipundhuti têtimbangan ênggone arêp maringi sêsêbutan
ingkang putra mau. Saka ature Patih, yen miturut lêluhur kuna putrane
Sang Prabu mau disêbut Bambang, nanging sarehne ibune bangsa Cina,
prayoga disêbut Babah, têgêse pambabare ana nagara liya. Ature Patih
kang mangkono mau, para nayaka uga padha mupakat, mula Sang Nata iya
banjur dhawuh marang padha wadya, yen putra Nata kang miyos ana ing
Palembang iku diparingi sêsêbutan lan asma Babah Patah. Katêlah nganti
tumêka saprene, yen blastêran Cina lan Jawa sêsêbutane Babah. Ing nalika
samana, Babah Patah wêdi yen ora nglakoni dhawuhe ingkang rama, mulane
katone iya sênêng, sênênge mau amung kanggo samudana bae, mungguh
satêmêne ora sênêng bangêt ênggone diparingi sêsêbutan Babah iku.
Ing nalika iku Babah Patah banjur jinunjung dadi Bupati ing Dêmak,
madanani para bupati urut pasisir Dêmak sapangulon, sarta Babah Patah
dipalakramakake oleh ing Ngampelgadhing, kabênêr wayahe kiyai Agêng
Ngampel. Barêng wis sawatara masa, banjur boyong marang Dêmak, ana ing
desa Bintara, sarta sarehne Babah Patah nalika ana ing Palembang agamane
wis Islam, anane ing Dêmak didhawuhi nglêstarekake agamane, dene Raden
Kusen ing nalika iku jinunjung dadi Adipati ana ing Têrung (5),
pinaringan nama sarta sêsêbutan Raden Arya Pêcattandha.
Suwening suwe sarak Rasul saya ngrêbda, para ngulama padha nyuwun
pangkat sarta padha duwe sêsêbutan Sunan, Sunan iku têgêse budi, uwite
kawruh kaelingan kang bêcik lan kang ala, yen wohe budi ngrêti marang
kaelingan bêcik, iku wajib sinuwunan kawruhe ngelmu lair batin.
Ing wêktu iku para ngulama budine bêcik-bêcik, durung padha duwe
karêp kang cidra, isih padha cêgah dhahar sarta cêgah sare. sang Prabu
Brawijaya kagungan panggalih, para ngulama sarake Buddha, kok nganggo
sêsêbutan Sunan, lakune isih padha cêgah mangan, cêgah turu. Yen sarak
rasul, sirik cêgah mangan turu, mung nuruti rasaning lesan lan awak. Yen
cêgah mangan rusak, Prabu Brawijaya uga banjur paring idi. Suwe-suwe
agama Rasul saya sumêbar. Ing wêktu iku ana nalar kang aneh, ora kêna
dikawruhi sarana netra karna sarta lesan, wêtune saka engêtan, jroning
utêk iku yen diwarahi budi nyambut gawe, kang maca lan kang krungu
nganggêp têmên lan ora, iya kudu ditimbang ing sabênêre, saiki isih ana
wujuding patilasane, isih kêna dinyatakake, mula saka pangiraku iya
nyata.
Dhek nalika samana Sunan Benang sumêdya tindak marang Kadhiri, kang
ndherekake mung sakabat loro. Satêkane lor Kadhiri, iya iku ing tanah
Kêrtasana, kêpalangan banyu, kali Brantas pinuju banjir. Sunan Benang
sarta sakabate loro padha nyabrang, satêkane wetan kali banjur niti-niti
agamane wong kono apa wis Islam, apa isih agama Budi. Ature Ki Bandar
wong ing kono agamane Kalang, sarak Buddha mung sawatara, dene kang
agama Rasul lagi bribik-bribik, wong ing kono akeh padha agama Kalang,
mulyakake Bandung Bandawasa. Bandung dianggêp Nabine, yen pinuji dina
Riyadi, wong-wong padha bêbarêngan mangan enak, padha sênêng-sênêng ana
ing omah. Sunan Benang ngandika: “Yen ngono wong kene kabeh padha agama
Gêdhah, Gêdhah iku ora irêng ora putih, tanah kene patut diarani Kutha
Gêdhah”.
Ki Bandar matur: “Dhawuh pangandika panjênêngan, kula ingkang
nêkseni”. Tanah saloring kutha kadhiri banjur jênêng Kutha Gêdhah,
nganti têkane saiki isih karan Kutha Gêdhah, nanging kang mangkono mau
arang kang padha ngrêti mula-bukane.
Sunan Benang ngandika marang sakabate: “Kowe goleka banyu imbon
mênyang padesan, kali iki isih banjir, banyune isih buthêk, yen diombe
nglarani wêtêng, lan maneh iki wancine luhur, aku arêp wudhu, arêp
salat”.
Sakabate siji banjur lunga mênyang padesan arêp golek banyu, têkan
ing desa Pathuk ana omah katone suwung ora ana wonge lanang, kang ana
mung bocah prawan siji, wajah lagi arêp mêpêg birahi, ing wêktu iku lagi
nênun. Sakabat têka sarta alon calathune: “mBok Nganten, kula nêdha
toya imbon bêning rêsik”. mBok Prawan kaget krungu swarane wong lanang,
barêng noleh wêruh lanang sajak kaya santri, MBok Prawan salah cipta,
pangrasane wong lanang arêp njêjawat, mêjanani marang dheweke, mula
ênggone mangsuli nganggo têmbung saru: “nDika mêntas liwat kali têka
ngangge ngarani njaluk banyu imbon, ngriki botên entên carane wong
ngimbu banyu, kajaba uyuh kula niki imbon bêning, yen sampeyan ajêng
ngombe”.
Santri krungu têtêmbungan mangkono banjur lunga tanpa pamit lakune
dirikatake sarta garundêlan turut dalan, satêkane ngarsane Sunan Benang
banjur ngaturake lêlakone nalika golek banyu. Sunan Benang mirêng ature
sakabate, bangêt dukane, nganti kawêtu pangandikane nyupatani, ing
panggonan kono disabdakake larang banyu, prawane aja laki yen durung
tuwa, sarta jakane aja rabi yen durung dadi jaka tuwa, barêng kêna
dayaning pangandika mau, ing sanalika kali Brantas iline dadi cilik,
iline banyu kang gêdhe nyimpang nrabas desa alas sawah lan patêgalan,
akeh desa kang padha rusak, awit katrajang ilining banyu kali kang
ngalih iline, kali kang maune iline gêdhe sanalika dadi asat. Nganti
tumêka saprene tanah Gêdhah iku larang banyu, jaka lan prawane iya
nganti kasep ênggone omah-omah. Sunan Benang têrus tindak mênyang
Kadhiri.
Ing wêktu iki ana dhêmit jênênge Nyai Plêncing, iya iku dhêmit ing
sumur Tanjungtani, tansah digubêl anak putune, padha wadul yen ana wong
arane Sunan Benang, gawene nyikara marang para lêlêmbut,
ngêndêl-êndêlake kaprawirane, kali kang saka Kadhiri disotake banjur
asat sanalika, iline banjur salin dalan kang dudu mêsthine, mula akeh
desa, alas, sawah sarta patêgalan, kang padha rusak, iya iku saka
panggawene Sunan Benang, kang uga ngêsotake wong ing kono, lanang wadon
ngantiya kasep ênggone omah-omah, sarta kono disotake larang banyu sarta
diêlih jênênge tanah aran Kutha Gêdhah, Sunan Benang dhêmêne salah
gawe. Anak putune Nyai Plêncing padha ngajak supaya Nyai Plêncing gêlêma
nêluh sarta ngrêridhu Sunan Benang, bisaa tumêka ing pati, dadi ora
tansah ganggu gawe. Nyai Plêncing krungu wadule anak putune mangkono
mau, enggal mangkat mêthukake lakune Sunan Benang, nanging dhêmit-dhêmit
mau ora bisa nyêdhaki Sunan Benang, amarga rasane awake padha panas
bangêt kaya diobong. Dhêmit-dhêmit mau banjur padha mlayu marang
Kadhiri, satêkane ing Kadhiri, matur marang ratune, ngaturake kahanane
kabeh. ratune manggon ing Selabale. (6) Jênênge Buta Locaya, dene
Selabale iku dununge ana sukune gunung Wilis. Buta Locaya iku patihe Sri
Jayabaya, maune jênênge kiyai Daha, duwe adhi jênênge kiyai Daka. Kiyai
daha iki cikal-bakal ing Kadhiri, barêng Sri Jayabaya rawuh, jênênge
kiyai Daha dipundhut kanggo jênênge nagara, dheweke diparingi Buta
Locaya, sarta banjur didadekake patihe Sang Prabu Jayabaya.
Buta iku têgêse: butêng utawa bodho, Lo têgêse kowe, caya têgêse:
kêna dipracaya, kiyai Buta Locaya iku bodho, nanging têmên mantêp sêtya
ing Gusti, mulane didadekake patih. Wiwite ana sêbutan kiyai, iya iku
kiyai daha lan kiyai Daka, kiyai têgêse: ngayahi anak putune sarta
wong-wong ing kanan keringe.
Jêngkare Sri Narendra anjujug ing omahe kiyai Daka, ana ing kono Sang
Prabu sawadya-balane disugata, mula sang Prabu asih bangêt marang kiyai
Daka, jênênge kiyai Daka dipundhut kanggo jênêng desa, dene kiyai Daka
banjur diparingi jênêng kiyai Tunggulwulung, sarta dadi senapatining
pêrang.
Samuksane Sang Prabu Jayabaya lan putrane putri kang aran Ni Mas Ratu
Pagêdhongan, Buta Locaya lan kiyai Tunggulwulung uga padha muksa; Ni
Mas Ratu Pagêdhongan dadi ratuning dhêmit nusa Jawa, kuthane ana sagara
kidul sarta jêjuluk Ni Mas Ratu Anginangin. Sakabehe lêlêmbut kang ana
ing lautan dharatan sarta kanan keringe tanah Jawa, kabeh padha sumiwi
marang Ni Mas Ratu Anginangin.
Buta Locaya panggonane ana ing Selabale, dene kiyai Tunggulwulung ana
ing gunung Kêlut, rumêksa kawah sarta lahar, yen lahar mêtu supaya ora
gawe rusaking desa sarta liya-liyane.
Ing wêktu iku kiyai Buta Locaya lagi lênggah ana ing kursi kêncana
kang dilemeki kasur babut isi sari, sarta kinêbutan êlaring mêrak,
diadhêp patihe aran Megamêndhung, lan putrane kakung loro uga padha
ngadhêp, kang tuwa arane Panji Sêktidiguna, kang anom aran panji
Sarilaut.
Buta Locaya lagi ngandikan karo kang padha ngadhêp, kaget kasaru
têkane Nyai Plêncing, ngrungkêbi pangkone, matur bab rusake tanah lor
Kadhiri, sarta ngaturake yen kang gawe rusak iku, wong saka Tuban kang
sumêdya lêlana mênyang Kadhiri, arane Sunan Benang. Nyai Plêncing
ngaturake susahe para lêlêmbut sarta para manusa.
Buta Locaya krungu wadule Nyai Plêncing mangkono mau bangêt dukane,
sarirane nganti kaya gêni, sanalika banjur nimbali putra-wayahe sarta
para jin pêri parajangan, didhawuhi nglawan Sunan Benang. Para lêlêmbut
mau padha sikêp gêgaman pêrang, sarta lakune barêng karo angin, ora
antara suwe lêlêmbut wis têkan ing saêloring desa Kukum, ing kono Buta
Locaya banjur maujud manusa aran kiyai Sumbre, dene para lêlêmbut kang
pirang-pirang ewu mau padha ora ngaton, kiyai Sumbre banjur ngadêg ana
ing têngah dalan sangisoring wit sambi, ngadhang lakune Sunan Benang
kang saka êlor.
Ora antara suwe têkane Sunan Benang saka lor, Sunan Benang wis ora
kasamaran yen kang ngadêg ana sangisoring wit sambi iku ratuning dhêmit,
sumêdya ganggu gawe, katitik saka awake panas kaya mawa. Dene lêlêmbut
kang pirang-pirang ewu mau padha sumingkir adoh, ora bêtah kêna
prabawane Sunan Benang. Mangkono uga Sunan Benang uga ora bêtah cêdhak
karo kiyai Sumbre, amarga kaya dene cêdhak mawa, kiyai Sumbre mangkono
uga.
Sakabat loro kang maune padha sumaput, banjur padha katisên, amarga kêna daya prabawane kiyai Sumbre.
Sunan Benang andangu marang kiyai Sumbre: “Buta Locaya! kowe kok
mêthukake lakuku, sarta nganggo jênêng Sumbre, kowe apa padha slamêt?”.
Buta Locaya kaget bangêt dene Sunan Benang ngrêtos jênênge dheweke,
dadi dheweke kawanguran karêpe, wusana banjur matur marang Sunan Benang:
“Kados pundi dene paduka sagêd mangrêtos manawi kula punika Buta
Locaya?”.
Sunan Benang ngandika: “Aku ora kasamaran, aku ngrêti yen kowe ratuning dhêmit Kadhiri, jênêngmu Buta Locaya.”.
Kiyai Sumbre matur marang Sunan Benang: “Paduka punika tiyang punapa,
dene mangangge pating gêdhabyah, dede pangagêm Jawi. Kados wangun
walang kadung?”.
Sunan Benang ngandika maneh: “Aku bangsa ‘Arab, jênêngku Sayid
Kramat, dene omahku ing Benang tanah Tuban, mungguh kang dadi sêdyaku
arêp mênyang Kadhiri, pêrlu nonton patilasan kadhatone Sang Prabu
Jayabaya, iku prênahe ana ing ngêndi?”.
Buta Locaya banjur matur: “Wetan punika wastanipun dhusun Mênang (9),
sadaya patilasan sampun sami sirna, kraton sarta pasanggrahanipun
inggih sampun botên wontên, kraton utawi patamanan Bagendhawati ingkang
kagungan Ni Mas Ratu Pagêdhongan inggih sampun sirna, pasanggrahan
Wanacatur ugi sampun sirna, namung kantun namaning dhusun, sadaya wau
sirnanipun kaurugan siti pasir sarta lahar saking rêdi Kêlut. Kula badhe
pitaken, paduka gêndhak sikara dhatêng anak putu Adam, nyabdakakên
ingkang botên patut, prawan tuwa jaka tuwa, sarta ngêlih nami Kutha
Gêdhah, ngêlih lepen, lajêng nyabdakakên ing ngriki awis toya, punika
namanipun siya-siya botên surup, sikara tanpa dosa, saiba susahipun
tiyang gêsang laki rabi sampun lungse, lajêng botên gampil pêncaripun
titahing Latawalhujwa, makatên wau saking sabda paduka, sêpintên
susahipun tiyang ingkang sami kêbênan, lepen Kadhiri ngalih panggenan
mili nrajang dhusun, wana, sabin, pintên-pintên sami risak, ngriki
paduka-sotakên, sêlaminipun awis toya, lepenipun asat, paduka sikara
botên surup, nyikara tanpa prakara”.
Sunan Benang ngandika: “Mula ing kene tak-êlih jênêng Kutha Gêdhah,
amarga wonge kene agamane ora irêng ora putih, têtêpe agama biru, sabab
agama Kalang, mula tak-sotake larang banyu, aku njaluk banyu ora oleh,
mula kaline banjur tak-êlih iline, kene kabeh tak sotake larang banyu,
dene ênggonku ngêsotake prawan tuwa jaka tuwa, amarga kang tak jaluki
banyu ora oleh iku, prawan baleg.”.
Buta Locaya matur maneh: “Punika namanipun botên timbang kaliyan sot
panjênêngan, botên sapintên lêpatipun, tur namung tiyang satunggal
ingkang lêpat, nanging ingkang susah kok tiyang kathah sangêt, botên
timbang kaliyan kukumipun, paduka punika namanipun damêl mlaratipun
tiyang kathah, saupami konjuk Ingkang Kagungan Nagari, paduka inggih
dipunukum mlarat ingkang langkung awrat, amargi ngrisakakên tanah, lah
sapunika mugi panjênêngan-sotakên wangsulipun malih, ing ngriki sagêda
mirah toya malih, sagêd dados asil panggêsangan laki rabi taksih alit
lajêng mêncarakên titahipun Hyang Manon. Panjênêngan sanes Narendra têka
ngarubiru agami, punika namanipun tiyang dahwen”.
Sunan Benang ngandika: “Sanadyan kok-aturake Ratu Majalêngka aku ora wêdi”.
Buta Locaya barêng krungu têmbung ora wêdi marang Ratu Majalêngka
banjur mêtu nêpsune, calathune sêngol: “Rêmbag paduka niki dede rêmbage
wong ahli praja, patute rêmbage tiyang entên ing bambon, ngêndêlake
dumeh tiyang digdaya, mbok sampun sumakehan dumeh dipunkasihi Hyang
Widdhi, sugih sanak malaekat, lajêng tumindak sakarsa-karsa botên toleh
kalêpatan, siya dahwen sikara botên ngangge prakara, sanadyan ing tanah
Jawi rak inggih wontên ingkang nglangkungi kaprawiran paduka, nanging
sami ahli budi sarta ajrih sêsikuning Dewa, têbih saking ahli budi yen
ngantos siya dhatêng sêsami nyikara tanpa prakara, punapa paduka punika
tiyang tunggilipun Aji Saka, muride Ijajil. Aji Saka dados Ratu tanah
Jawi namung tigang taun lajêng minggat saking tanah Jawi, sumbêr toya
ing Mêdhang saurutipun dipunbêkta minggat sadaya, Aji Saka tiyang saka
Hindhu, paduka tiyang saking ‘Arab, mila sami siya-siya dhatêng sêsami,
sami damêl awising toya, paduka ngakên Sunan rak kêdah simpên budi
luhur, damêl wilujêng dhatêng tiyang kathah, nanging kok jêbul botên
makatên, wujud paduka niki jajil bêlis katingal, botên tahan digodha
lare, lajêng mubal nêpsune gêlis duka, niku Sunan napa? Yen pancen
Sunaning jalma yêktos, mêsthi simpên budi luhur. Paduka niksa wong tanpa
dosa, nggih niki margi paduka cilaka, tandhane paduka sapunika sampun
jasa naraka jahanam, yen sampun dados, lajêng paduka-ênggeni piyambak,
siram salêbêting kawah wedang ingkang umob mumpal-mumpal. Kula niki
bangsaning lêlêmbut, sanes alam kaliyan manusa, ewadene kula taksih
engêt dhatêng wilujêngipun manusa. Inggih sampun ta, sapunika sadaya
ingkang risak kula-aturi mangsulakên malih, lepen ingkang asat lan
panggenan ingkang sami katrajang toya kula-aturi mangsulakên kados
sawaunipun, manawi panjênêngan botên karsa mangsulakên, sadaya manusa
Jawi ingkang Islam badhe sami kula-têluh kajêngipun pêjah sadaya, kula
tamtu nyuwun bantu wadya bala dhatêng Kanjêng Ratu Ayu Anginangin
ingkang wontên samodra kidul”.
Sunan Benang barêng mirêng nêpsune Buta Locaya rumaos lupute, dene
gawe kasusahan warna-warna, nyikara wong kang ora dosa, mula banjur
ngandika: “Buta Locaya! aku iki bangsa Sunan, ora kêna mbaleni caturku
kang wus kawêtu, besuk yen wus limang atus taun, kali iki bisa bali kaya
mau-maune”.
Buta Locaya barêng krungu kêsagahane Sunan Benang, banjur nêpsu
maneh, nuli matur marang Sunan Benang: “Kêdah paduka- wangsulna
sapunika, yen botên sagêd, paduka kula-banda”.
Sunan Benang ngandika marang Buta Locaya: “Wis kowe ora kêna
mangsuli, aku pamit nyimpang mangetan, woh sambi iki tak-jênêngake
cacil, dene kok kaya bocah cilik padha tukaran, dhêmit lan wong
pêcicilan rêbut bênêr ngadu kawruh prakara rusaking tanah, sarta susahe
jalma lan dhêmit, dak-suwun marang Rabbana, woh sambi dadi warna loro
kanggone, daginge dadiya asêm, wijine mêtuwa lêngane, asêm dadi
pasêmoning ulat kêcut, dene dhêmit padu lan manusa, lênga têgêse dhêmit
mlêlêng jalma lunga. Ing besuk dadiya pasêksen, yen aku padu karo kowe,
lan wiwit saiki panggonan têtêmon iki, kang lor jênênge desa Singkal,
ing kene desa ing Sumbre, dene panggonane balamu kang ana ing kidul iku
jênênge desa Kawanguran”.
Sunan Benang sawuse ngandika mangkono banjur mlumpat marang wetan
kali, katêlah nganti tumêka saprene ing tanah Kutha Gêdhah ana desa aran
Kawanguran, Sumbre sarta Singkal, Kawanguran têgêse kawruhan, Singkal
têgêse sêngkêl banjur nêmu akal.
Buta Locaya nututi tindake Sunan Benang. Sunan Benang tindake têkan
ing desa Bogêm, ana ing kono Sunan Benang mriksani rêca jaran, rêca mau
awak siji êndhase loro, dene prênahe ana sangisoring wit trênggulun,
wohe trênggulun mau akeh bangêt kang padha tiba nganti amblasah, Sunan
Benang ngasta kudhi, rêca jaran êndhase digêmpal.
Buta Locaya barêng wêruh patrape Sunan Benang anggêmpal êndhasing
rêca jaran, saya wuwuh nêpsune sarta mangkene wuwuse: “Punika yasanipun
sang Prabu Jayabaya, kangge pralambang ing tekadipun wanita Jawi,
benjing jaman Nusa Srênggi, sintên ingkang sumêrêp rêca punika, lajêng
sami mangrêtos tekadipun para wanita Jawi”.
Sunan Benang ngandika: “Kowe iku bangsa dhêmit kok wani padu karo manusa, jênênge dhêmit kêmênthus”.
Buta Locaya mangsuli: “Inggih kaot punapa, ngriku Sunan, kula Ratu”.
Sunan Benang ngandika: “Woh trênggulun iki tak-jênêngake kênthos,
dadiya pangeling-eling ing besuk, yen aku kêrêngan karo dhêmit
kumênthus, prakara rusaking rêca”.
Ki Kalamwadi ngandika: “Katêlah nganti saprene, woh trênggulun
jênênge kênthos, awit saka sabdane Sunan Benang, iku pituture Raden Budi
Sukardi, guruku”.
Sunan Benang banjur tindak mangalor, barêng wis wanci asar, kêrsane
arêp salat, sajabane desa kono ana sumur nanging ora ana timbane, sumure
banjur digolingake, dene Sunan Benang sawise, nuli sagêd mundhut banyu
kagêm wudhu banjur salat.
Ki Kalamwadi ngandika: “Katêlah nganti saprene sumur mau karane sumur
Gumuling, Sunan Benang kang anggolingake, iku pituture Raden Budi
guruku, êmbuh bênêr lupute”.
Sunan Benang sawise salat banjur nêrusake tindake, satêkane desa
Nyahen (10) ing kona ana rêca buta wadon, prênahe ana sangisoring wit
dhadhap, wêktu iku dhadhape pinuju akeh bangêt kêmbange, sarta akeh kang
tiba kanan keringe rêca buta mau, nganti katon abang mbêranang, saka
akehe kêmbange kang tiba, Sunan Benang priksa rêca mau gumun bangêt,
dene ana madhêp mangulon, dhuwure ana 16 kaki, ubênge bangkekane 10
kaki, saupama diêlih saka panggonane, yen dijunjung wong wolung atus ora
kangkat, kajaba yen nganggo piranti, baune têngên rêca mau disêmpal
dening Sunan Benang, bathuke dikrowak.
Buta Locaya wêruh yen Sunan Benang ngrusak rêca, dheweke nêpsu maneh,
calathune: “Panjênêngan nyata tiyang dahwen, rêca buta bêcik-bêcik
dirusak tanpa prakara, saniki awon warnine, ing mangka punika yasanipun
Sang Prabu Jayabaya, lah asilipun punapa panjênêngan ngrisak rêca?”
Pangandikane Sunan Benang: “Mulane rêca iki tak-rusak, supaya aja
dipundhi-pundhi dening wong akeh, aja tansah disajeni dikutugi, yen wong
muji brahala iku jênênge kapir kupur lair batine kêsasar.”
Buta Locaya calathu maneh: “Wong Jawa rak sampun ngrêtos, yen punika
rêca sela, botên gadhah daya, botên kuwasa, sanes Hyang Latawalhujwa,
mila sami dipunladosi, dipunkutugi, dipunsajeni, supados para lêlêmbut
sampun sami manggen wontên ing siti utawi kajêng, amargi siti utawi
kajêng punika wontên asilipun, dados têdhanipun manusa, mila para
lêlêmbut sami dipunsukani panggenan wontên ing rêca,
panjênêngan-tundhung dhatêng pundi? Sampun jamakipun brêkasakan manggen
ing guwa, wontên ing rêca, sarta nêdha ganda wangi, dhêmit manawi nêdha
ganda wangi badanipun kraos sumyah, langkung sênêng malih manawi manggen
wontên ing rêca wêtah ing panggenan ingkang sêpi edhum utawi wontên
ngandhap kajêng ingkang agêng, sampun sami ngraos yen alamipun dhêmit
punika sanes kalayan alamipun manusa, manggen wontên ing rêca têka
panjênêngan-sikara, dados panjênêngan punika têtêp tiyang jail gêndhak
sikara siya-siya dhatêng sasamining tumitah, makluking Pangeran. Aluwung
manusa Jawa ngurmati wujud rêca ingkang pantês simpên budi nyawa,
wangsul tiyang bangsa ‘Arab sami sojah Ka’batu’llah, wujude nggih tugu
sela, punika inggih langkung sasar”.
Pangandikane Sunan Benang: Ka’batu’llah iku kang jasa Kangjêng Nabi
Ibrahim, ing kono pusêring bumi, didelehi tugu watu disujudi wong akeh,
sing sapa sujud marang Ka’batu’llah, Gusti Allah paring pangapura lupute
kabeh salawase urip ana ing ‘alam pangumbaran”.
Buta Locaya mangsuli karo nêpsu: “Tandhane napa yen angsal sihe
Pangeran, angsal pangapuntên sadaya kalêpatanipun, punapa sampun angsal
saking Pangeran Kang Maha Agung tapak asta mawi cap abrit?
Sunan Benang ngandika maneh: “Kang kasêbut ing kitabku, besuk yen mati oleh kamulyan”.
Buta Locaya mangsuli karo mbêkos: “Pêjah malih yen sumêrêpa, kamulyan
sanyata wontên ing dunya kemawon sampun korup, sasar nyêmbah tugu sela,
manawi sampun nrimah nêmbah curi, prayogi dhatêng rêdi Kêlut kathah
sela agêng-agêng yasanipun Pangeran, sami maujud piyambak saking sabda
kun, punika wajib dipunsujudi. Saking dhawuhipun Ingkang Maha Kuwaos,
manusa sadaya kêdah sumêrêp ing Batu’llahipun, badanipun manusa punika
Baitu’llah ingkang sayêktos, sayêktos yen yasanipun Ingkang Maha Kuwaos,
punika kêdah dipunrêksa, sintên sumêrêp asalipun badanipun, sumêrêp
budi hawanipun, inggih punika ingkang kenging kangge tuladha. Sanadyan
rintên dalu nglampahi salat, manawi panggenanipun raga pêtêng,
kawruhipun sasar-susur, sasar nêmbah tugu sela, tugu damêlan Nabi, Nabi
punika rak inggih manusa kêkasihipun Gusti Allah, ta, pinaringan wahyu
nyata pintêr sugih engêtan, sidik paningalipun têrus, sumêrêp
cipta sasmita ingkang dereng kalampahan. Dene ingkang yasa rêca punika Prabu Jayabaya, inggih kêkasihipun Ingkang Kuwaos, pinaringan wahyu mulya, inggih pintêr sugih engêtan sidik paningalipun têrus, sumêrêp saderengipun kalampahan, paduka pathokan tulis, tiyang Jawi pathokan sastra, bêtuwah saking lêluhuripun. sami-sami nyungkêmi kabar, aluwung nyungkêmi kabar sastra saking lêluhuripun piyambak, ingkang patilasanipun taksih kenging dipuntingali. Tiyang nyungkêmi kabar ‘Arab, dereng ngrêtos kawontênanipun ngrika, punapa dora punapa yêktos, anggêga ujaripun tiyang nglêmpara. Mila panjênêngan anganjawi, nyade umuk, nyade mulyaning nagari Mêkah, kula sumêrêp nagari Mêkah, sitinipun panas, awis toya, tanêm-tanêm tuwuh botên sagêd mêdal, bênteripun bantêr awis jawah, manawi tiyang ingkang ahli nalar, mastani Mêkah punika nagari cilaka, malah kathah tiyang sade tinumbas tiyang, kangge rencang tumbasan. Panjênêngan tiyang duraka, kula-aturi kesah saking ngriki, nagari Jawi ngriki nagari suci lan mulya, asrêp lan bênteripun cêkapan, tanah pasir mirah toya, punapa ingkang dipuntanêm sagêd tuwuh, tiyangipun jalêr bagus, wanitanipun ayu, madya luwês wicaranipun. Rêmbag panjênêngan badhe priksa pusêring jagad, inggih ing ngriki ingkang kula-linggihi punika, sapunika panjênêngan ukur, manawi kula lêpat panjênêngan jotos. Rêmbag panjênêngan punika mblasar, tandha kirang nalar, kirang nêdha kawruh budi, rêmên niksa ing sanes. Ingkang yasa rêca punika Maha Prabu Jayabaya, digdayanipun ngungkuli panjênêngan, panjênêngan punapa sagêd ngêpal lampahing jaman? Sampun ta, kula aturi kesah kemawon saking ngriki, manawi botên purun kesah sapunika, badhe kula undhangakên adhi kula ingkang wontên ing rêdi Kêlut, panjênêngan kula-kroyok punapa sagêd mênang, lajêng kula bêkta mlêbêt dhatêng kawahipun rêdi Kêlut, panjênêngan punapa botên badhe susah, punapa panjênêngan kêpengin manggen ing sela kados kula? Mangga dhatêng Selabale, dados murid kula!”.
cipta sasmita ingkang dereng kalampahan. Dene ingkang yasa rêca punika Prabu Jayabaya, inggih kêkasihipun Ingkang Kuwaos, pinaringan wahyu mulya, inggih pintêr sugih engêtan sidik paningalipun têrus, sumêrêp saderengipun kalampahan, paduka pathokan tulis, tiyang Jawi pathokan sastra, bêtuwah saking lêluhuripun. sami-sami nyungkêmi kabar, aluwung nyungkêmi kabar sastra saking lêluhuripun piyambak, ingkang patilasanipun taksih kenging dipuntingali. Tiyang nyungkêmi kabar ‘Arab, dereng ngrêtos kawontênanipun ngrika, punapa dora punapa yêktos, anggêga ujaripun tiyang nglêmpara. Mila panjênêngan anganjawi, nyade umuk, nyade mulyaning nagari Mêkah, kula sumêrêp nagari Mêkah, sitinipun panas, awis toya, tanêm-tanêm tuwuh botên sagêd mêdal, bênteripun bantêr awis jawah, manawi tiyang ingkang ahli nalar, mastani Mêkah punika nagari cilaka, malah kathah tiyang sade tinumbas tiyang, kangge rencang tumbasan. Panjênêngan tiyang duraka, kula-aturi kesah saking ngriki, nagari Jawi ngriki nagari suci lan mulya, asrêp lan bênteripun cêkapan, tanah pasir mirah toya, punapa ingkang dipuntanêm sagêd tuwuh, tiyangipun jalêr bagus, wanitanipun ayu, madya luwês wicaranipun. Rêmbag panjênêngan badhe priksa pusêring jagad, inggih ing ngriki ingkang kula-linggihi punika, sapunika panjênêngan ukur, manawi kula lêpat panjênêngan jotos. Rêmbag panjênêngan punika mblasar, tandha kirang nalar, kirang nêdha kawruh budi, rêmên niksa ing sanes. Ingkang yasa rêca punika Maha Prabu Jayabaya, digdayanipun ngungkuli panjênêngan, panjênêngan punapa sagêd ngêpal lampahing jaman? Sampun ta, kula aturi kesah kemawon saking ngriki, manawi botên purun kesah sapunika, badhe kula undhangakên adhi kula ingkang wontên ing rêdi Kêlut, panjênêngan kula-kroyok punapa sagêd mênang, lajêng kula bêkta mlêbêt dhatêng kawahipun rêdi Kêlut, panjênêngan punapa botên badhe susah, punapa panjênêngan kêpengin manggen ing sela kados kula? Mangga dhatêng Selabale, dados murid kula!”.
Sunan Benang ngandika: “Ora arêp manut rêmbugmu, kowe setan brêkasakan”.
Buta Locaya mangsuli: “Sanadyan kula dhêmit, nanging dhêmit raja,
mulya langgêng salamine, panjênêngan dereng tampu mulya kados kula,
tekad panjênêngan rusuh, rêmên nyikara niaya, mila panjênêngan dhatêng
tanah Jawi, wontên ing ‘Arab nakal kalêbêt tiyang awon, yen panjênêngan
mulya tamtu botên kesah saking ‘Arab, mila minggat, saking lêpat,
tandhanipun wontên ing ngriki taksih krejaban, maoni adating uwong,
maoni agama, damêl risak barang sae, ngarubiru agamane lêluhur kina,
Ratu wajib niksa, mbucal dhatêng Mênadhu”.
Sunan Benang ngandika: “Dhadhap iki kêmbange tak jênêngake celung,
uwohe kledhung, sabab aku kêcelung nalar lan kêledhung rêmbag, dadiya
pasêksen yen aku padu lan ratu dhêmit, kalah kawruh kalah nalar”.
Mula katêlah nganti tumêka saprene, woh dhadhap jênênge kledhung, kêmbange aran celung.
Sunan Benang banjur pamitan: “Wis aku arêp mulih mênyang Benang”.
Buta Locaya mangsuli karo nêpsu: “Inggih sampun, panjênêngan enggala
kesah, wontên ing ngriki mindhak damêl sangar, manawi kadangon wontên
ing ngriki mindhak damêl susah, murugakên awis wos, nambahi bênter,
nyudakakên toya”.
Sunan Benang banjur tindak, dene Buta Locaya sawadya-balane uga
banjur mulih. Gênti kang cinarita, nagari ing Majalêngka, anuju
sawijining dina, Sang Prabu Brawijaya miyos sinewaka, diadhêp Patih
sarta para wadya bala, Patih matur, yen mêntas nampani layang saka
Tumênggung ing Kêrtasana, dene surasane layang ngaturi uninga yen nagara
Kêrtasana kaline asat, kali kang saka Kadhiri miline nyimpang mangetan,
saperanganing layang mau unine mangkene: “Wontên ler-kilen Kadhiri,
pintên-pintên dhusun sami karisakan, anggenipun makatên wau, saking
kenging sabdanipun ngulama saking ‘Arab, namanipun Sunan Benang.
Sang Prabu mirêng ature Patih bangêt dukane, Patih banjur diutus
mênyang Kêrtasana, niti-priksa ing kono kabeh, kahanane wonge sarta
asile bumi kang katrajang banyu kapriye? Sarta didhawuhi nimbali Sunan
Benang.
Gêlising carita, Patih sawise niti-priksa, banjur ngaturake kahanane
kabeh, dene duta kang diutus mênyang Tuban uga wis têka, matur yen ora
oleh gawe, amarga Sunan Benang lunga ora karuhan parane.
Sang Prabu midhangêt ature para wadya banjur duka, paring pangandika
yen ngulama saka ‘Arab pada ora lamba atine. Sang Prabu banjur dhawuh
marang Patih, wong ‘Arab kang ana ing tanah Jawa padha didhawuhi lunga,
amarga gawe ribêding nagara, mung ing Dêmak lang Ngampelgadhing kang
kêparêng ana ing tanah Jawa, nglêstarekake agamane, liyane loro iku
didhawuhi ngulihake mênyang asale, dene yen padha ora gêlêm lunga
didhawuhi ngrampungi bae. Ature Patih: “Gusti! lêrês dhawuh paduka
punika, amargi ngulama Giripura sampun tigang taun botên sowan utawi
botên ngaturakên bulubêkti, mênggah sêdyanipun badhe rêraton piyambak,
botên ngrumaosi nêdha ngombe wontên tanah Jawi, dene namanipun santri
Giri anglangkungi asma paduka, pêparabipun Sunan ‘Aênalyakin, punika
nama ing têmbung ‘Arab, mênggah têgêsipun Sunan punika budi, têgêsipun
Aenal punika ma’rifat, têgêsipun Yakin punika wikan, sumêrêp piyambak,
dados nama tingal ingkang têrus, suraosipun ing têmbung Jawi nama Prabu
Satmata, punika asma luhur ingkang makatên punika ngirib-irib tingalipun
Kang Maha Kuwasa, mariksa botên kasamaran, ing alam donya botên wontên
kalih ingkang asma Sang Prabu Satmata, kajawi namung Bathara Wisnu
nalika jumênêng Nata wontên ing nagari Mêdhang-Kasapta. Sang Prabu
midhangêt ature Patih, banjur dhawuh nglurugi pêrang mênyang Giri, Patih
budhal ngirid wadya-bala prajurit, nglurug mênyang Giri. Patih
sawadya-balane satêkane ing Giri banjur campuh pêrang. Wong ing Giri
geger, ora kuwat nanggulangi pangamuke wadya Majapahit. Sunan Giri mlayu
mênyang Benang, golek kêkuwatan, sawise oleh bêbantu, banjur pêrang
maneh mungsuh wong Majalêngka, pêrange rame bangêt, ing wêktu iku tanah
jawa wis meh saparo kang padha ngrasuk agama Islam, wong-wong ing
Pasisir lor wis padha agama Islam, dene kang kidul isih têtêp nganggo
agama Buddha. Sunan Benang wis ngrumasani kaluputane, ênggone ora sowan
mênyang Majalêngka, mula banjur lunga karo Sunan Giri mênyang Dêmak,
satêkane ing Dêmak, banjur ngêbang marang Adipati Dêmak, diajak nglurug
mênyang Majalêngka, pangandikane Sunan Benang marang Adipati Dêmak:
“Wêruha yen saiki wis têkan masa rusake Kraton Majalêngka, umure wis
satus têlu taun, saka panawangku, kang kuwat dadi Ratu tanah Jawa,
sumilih Kaprabon Nata, mung kowe, rêmbugku rusakên Kraton Majalêngka,
nanging kang sarana alus, aja nganti ngêtarani, sowana besuk Garêbêg
Mulud, nanging rumantiya sikêping pêrang: 1. gaweya samudana, 2.
dhawuhana balamu para Sunan kabeh lan para Bupati kang wis padha Islam
kumpulna ana ing Dêmak, yen kumpule iku arêp gawe masjid, mêngko yen wis
kumpul, para Sunan sarta Bupati sawadya-balane kang wis padha Islam,
kabeh mêsthi nurut marang kowe”.
Ature Adipati Dêmak: “Kula ajrih ngrisak Nagari Majalêngka, amêngsah
bapa tur raja, kaping tiganipun damêl sae paring kamukten ing dunya,
lajêng punapa ingkang kula-walêsakên, kajawi namung sêtya tuhu.
Dhawuhipun eyang Sunan Ngampelgadhing, botên kaparêng yen kula mêngsah
bapa, sanadyan Buddha nanging margi-kula sagêd dumados gêsang wontên ing
dunya. Inggih sanadyan Buddha punapa kapir, tiyang punika bapa inggih
kêdah dipunhurmati, punapa malih dereng wontên lêpatipun dhatêng kula”.
Sunan Benang ngandika mêneh: “Sanadyan mungsuh bapa lan ratu, ora ana
alane, amarga iku wong kapir, ngrusak kapir Buddha kawak: kang kok-têmu
ganjaran swarga. Eyangmu kuwi santri mêri, gundhul bêntul butêng tanpa
nalar, patute mung dadi godhogan, sapira kawruhe Ngampelgadhing, bocah
kalairan Cêmpa, masa padhaa karo aku Sayid Kramat, Sunan Benang kang wis
dipuji wong sabumi ‘alam, têdhak Rasul panutaning wong Islam kabeh.
Kowe mungsuh bapakmu Nata, sanadyan dosa pisan, mung karo wong siji, tur
ratu kapir, nanging yen bapakmu kalah, wong satanah Jawa padha Islam
kabeh. Kang mangkono iku, sapira mungguh kauntunganmu nugrahaning
Pangeran tikêl kaping êmbuh, sihing Hyang Kang Maha Kuwasa kang dhawuh
marang kowe. Satêmêne ramanira iku siya-siya marang sira, tandhane sira
diparingi jênêng Babah, iku ora prayoga, têgêse Babah iku saru bangêt,
iya iku: bae mati bae urip, wiji jawa digawa Putri Cina, mula ibumu
diparingake Arya Damar, Bupati ing Palembang, wong pranakan buta; iku
mêgat sih arane. Ramanira panggalihe têtêp ora bêcik, mulane rêmbugku,
walêsên kalawan alus, lire aja katara, ing batin sêsêpên gêtihe, mamahên
balunge”.
Sunan Giri nyambungi rêmbug: Aku iki ora dosa dilurugi ramamu,
didakwa rêraton, amarga aku ora seba marang Majalêngka. Sumbare Patih,
yen aku kacandhak arêp dikuciri lan dikon ngêdusi asu, akeh bangsa Cina
kang padha têka ana ing tanah Jawa, ana ing Giri padha tak-Islamake awit
kang muni ing kitabku, yen ngislamake wong kapir, besuk ganjarane
swarga, mula akeh bangsa Cina kang padha tak- Islamake, tak-anggêp
kulawarga. Dene têkaku mrene ini ngungsi urip mênyang kowe, aku wêdi
marang Patih Majalêngka, lan ramanira sêngit bangêt marang santri kang
muji dhikir, ênggone ngarani jare lara ayan esuk lan sore, yen kowe ora
ngukuhi, mêsthi rusak agama Mukhammad Nabi”.
Wangsulane Sang Adipati Dêmak: “Anggenipun nglurugi punika lêrês,
tiyang rêraton, botên ngrumaosi yen kêdah manut prentahing Ratu ingkang
mbawahakên, sampun wajibipun dipunlurugi, dipunukum pêjah, awit
panjênêngan botên ngrumaosi dhahar ngunjuk wontên in tanah Jawi”.
Sunan Benang ngandika maneh: “Yen ora kok-rêbut dina iki, kowe
ngênteni surude bapakmu, kaprabone bapakmu wis mêsthi ora bakal tiba
kowe, mêsthi dipasrahake marang Adipati Pranaraga, amarga iku putrane
kang tuwa, utawa dipasrahake marang putra mantu, iya iku Ki
Andayaningrat ing Pêngging, kowe anak nom, ora wajib jumênêng Nata,
mumpung iki ana lawang mênga, Giri kang dadi jalarane ngrusak
Majalêngka, nadyan mati, mungsuh wong kapir, mati sabilu’llah, patine
slamêt nampani swarga mulya, wis wajibe wong Islam mati dening wong
kapir, saka ênggone nyungkêmi agamane, karo wis wajibe wong urip golek
kamuktening dunya, golek darajat kang unggul dhewe, yen wong urip ora
wêruh marang uripe, iku durung gênêp uripe, lamun sipat manusa mêsthi
melik mêngku praja angreh wadya bala, awit Ratu iku Khalifa wakile Hyang
Widdhi, apa bae kang dikarêpake bisa kêlakon, satêmêne kowe wis
pinasthi bakal jumênêng Ratu ana ing tanah Jawa, sumilih kaprabone
ramamu, ananging ing laire iya kudu nganggo sarat dirêbut sarana pêrang,
yen kowe ora gêlêm nglakoni, mêsthine sihe Gusti Allah kang mênyang
kowe bakal dipundhut bali, dadi kowe jênênge nampik sihe Allah, aku mung
sadarma njurungi, amarga aku wis wêruh sadurunge winarah, wis
tak-sêmprong nganggo sangkal bolong katon nêrawang ora samar sajroning
gaib, kowe kang katiban wahyu sihe Pangeran, bisa dadi Ratu ana ing
tanah Jawa, murwani agama suci, ambirat ênggonmu madêg Narendra, bisa
ngideni adêgmu Nata mêngku tanah Jawa, bisa lêstari satêruse”. Akeh-akeh
dhawuhe Sunan Benang, pambujuke marang adipati Dêmak supaya mêtu
nêpsune, gêlêm ngrusak Majalêngka, malah diwenehi lêpiyan carita Nabi,
kang gêlêm ngrusak bapa kapir, iku padha nêmu rahayu.
Adipati Dêmak matur: “Manawi karsa panjênêngan makatên, kula namung sadarmi nglampahi dhawuh, panjênêngan ingkang mbotohi”.
Sunan Benang ngandika maneh: “Iya mangkono iku kang tak karêpake,
saiki kowe wis gêlêm tak botohi, lah saiki uga kowe kirima layang marang
adhimu Adipati Têrung, ananging têmbungmu kang rêmit sarta alus, adhimu
antêpên, apa abot Sang Nata, apa abot sadulur tuwa kang tunggal agama.
Yen adhimu wis rujuk adêgmu Nata, gampang bangêt rusaking Majalêngka.
Majapahit sapa kang diêndêlake yen Kusen mbalik, Si gugur isih cilik,
masa ndadak waniya, Patihe wis tuwa, dithothok bae mati, mêsthi ora bisa
nadhahi yudamu”. Adipati Dêmak banjur kirim layang marang Têrung, ora
suwe utusan bali, wis tinampan wangsulane Sang Adipati Têrung, saguh
ambiyantu pêrang, layang banjur katur Sunan Benang, ndadekake sukaning
panggalih, Sunan Benang banjur ngandika marang Adipati Dêmak, supaya
Sang Adipati ngaturi para Sunan lan para Bupati kabeh, samudana yen arêp
ngêdêgake masjid, lan diwenehana sumurup yen Sunan Benang wis ana ing
Dêmak. Gêlising carita, ora suwe para Sunan lan para Bupati padha têka
kabeh, banjur pakumpulan ngêdêgake masjid, sawise mêsjid dadi, banjur
padha salat ana ing masjid, sabakdane salat, banjur tutup lawang, wong
kabeh dipangandikani dening Sunan Benang, yen Adipati Dêmak arêp
dijumênêngake Nata, sarta banjur arêp ngrusak Majapahit, yen wis padha
rujuk, banjur arêp kêpyakan tumuli. Para Sunan lan para Bupati wis padha
rujuk kabeh, mung siji kang ora rujuk, iya iku Syekh Sitijênar. Sunan
Benang duka, Syekh Sitijênar dipateni, dene kang kadhawuhan mateni iya
iku Sunan Giri, Syekh Sitijênar dilawe gulune mati. Sadurunge Syekh
Sitijênar tumêka ing pati, ninggal swara: “Eling-eling ngulama ing Giri,
kowe ora tak-walês ing akhirat, nanging tak-walês ana ing dunya kene
bae, besuk yen ana Ratu Jawa kanthi wong tuwa, ing kono gulumu bakal
tak-lawe gênti”. Sunan Giri mangsuli: “Iya besuk wani, saiki wani, aku
ora bakal mundur”. Sawise golong karêpe, nglêstarekake apa kang wis
dirêmbug. Sang Adipati Dêmak banjur ingidenan jumênêng Nata, amêngku
tanah Jawa, jêjuluk Senapati Jimbuningrat, patihe wong saka Atasaning
aran Patih Mangkurat. Esuke Senapati Jimbuningrat wis miranti
sapraboting pêrang, banjur budhal mênyang Majapahit, diiringake para
Sunan lan para Bupati, lakune kaya dene Garêbêg Maulud, para wadya bala
ora ana kang ngrêti wadining laku, kajaba mung para Tumênggung lan para
Sunan apa dene para ngulama, Sunan Benang lan Sunan Giri ora melu
mênyang Majapahit, pawadane sarehne wis sêpuh, mung arêp salat ana ing
masjid bae, lan paring idi rahayuning laku, dadi mung para Sunan lan
para Bupati bae kang ngiringake Sultan Bintara, ora kacarita lakune ana
ing dalan.
Gênti kocapa nagara in Majapahit, Patih saulihe saka ing Giri banjur
matur sang Praba, bab ênggone mukul pêrang ing Giri, mungguh kang dadi
senapati ing Giri iya iku sawijining bangsa Cina kang wis ngrasuk agama
Islam, arane Sêcasena, mangsah mêncak nganggo gêgêman abir,
sawadya-balane watara wong têlung atus, padha bisa mêncak kabeh,
brêngose capang sirahe gundhul, padha manganggo srêban cara kaji,
mangsah pêrang paculat kaya walang kadung, wadya Majapahit ambêdhili,
dene wadya-bala ing Giri pating jênkelang ora kêlar nadhahi tibaning
mimis. Senapati Sêcasena wis mati, dene bala Cina liyane lang kari padha
mlayu salang tunjang, bala ing Giri ngungsi mênyang alas ing gunung,
sawêneh ngambang ing sagara, mlayu mênyang Benang têrus diburu dening
wadya-bala Majapahit, Sunan Giri lan Sunan Benang banjur nunggal
saprau-layar ngambang ing sagara, kinira banjur minggat marang Arab ora
bali ngajawa. Sang Prabu banjur dhawuh marang Patih, supaya utusan
mênyang Dêmak, andhawuhake yen ngulama ing Giri lan ing Benang padha
têka ing Dêmak, didhawuhi nyêkêl, kaaturna bêbandan ing ngarsa Nata,
awit dosane santri Benang ngrusak bumi ing Kêrtasana, dene dosane santri
Giri ora gêlêm seba marang ngarsa Prabu, tekade sumêdya nglawan pêrang.
Patih samêtune ing paseban jaba, banjur nimbali duta kang arêp diutus
mênyang Dêmak, sajrone ana ing paseban jaba, kêsaru têkane utusane
Bupati ing Pathi, ngaturake layang marang Patih, layang banjur diwaos
kiyai Patih, mungguh surasaning layang. Menak Tunjungpura ing Pathi
ngaturi uninga, yen Adipati ing Dêmak, iya iku Babah Patah, wis madêg
Ratu ana ing Dêmak, dene kang ngêbang- êbang adêging Nata, iya iku Sunan
Benang lan Sunan Giri, para Bupati pasisir lor sawadyane kang wis padha
Islam uga padha njurungi, dene jêjuluking Ratu, Senapati Jimbuningrat,
utawa Sultan Syah ‘Alam Akbar Siru’llah Kalifatu’rrasul Amiri’lmukminin
Tajudi’l’Abdu’lhamid Kak, iya Sultan Adi Surya ‘Alam, ing Bintara. Ing
samêngko Babah Patah sawadya-balane wis budhal nglurug marang Majapahit,
sêdya mungsuh ingkang rama, Babah Patah abot mênyang gurune,
ngenthengake ingkang rama, para Sunan lan para Bupati padha ambiyantu
anggone arêp mbêdhah Majapahit. Babah Patah anggone nggawa bala têlung
lêksa miranti sapraboting pêrang, mungguh kature Sang Prabu amborongake
kiyai Patih. Layang kang saka Pathi mau katitimasan tanggal kaping 3
sasi Mulud taun Jimakir 1303, masa Kasanga Wuku Prangbakat. Kiyai Patih
sawise maos layang, njêtung atine, sarta kêrot, gêrêng-gêrêng,
gedheg-gedheg, bangêt pangungune, banjur tumênga ing tawang karo nyêbut
marang Dewa kang Linuwih, bangêt gumune mênyang wong Islam, dene ora
padha ngrêti mênyang kabêcikane Sang Prabu, malah padha gawe ala. Kyai
Patih banjur matur Sang Prabu, ngaturake surasane layang mau.
Sang Prabu Brawijaya midhangêt ature Patih kaget bangêt panggalihe,
njêgrêg kaya tugu, nganti suwe ora ngandika, jroning panggalih ngungun
bangêt marang putrane sarta para Sunan, dene padha duwe sêdya kang
mangkono, padha diparingi pangkat, wêkasane malah padha gawe buwana
balik, kolu ngrusak Majapahit. Sang Prabu nganti ora bisa manggalih apa
mungguh kang dadi sababe, dene putrane lan para ngulama têka arêp
ngrusak karaton, digoleki nalar-nalare tansah wudhar, lair batin ora
tinêmu ing nalar, dene kok padha duwe pikir ala. Ing wêktu iku
panggalihe Sang Prabu pêtêng bangêt, sungkawane ratu Gêdhe kang linuwih,
sinêmonan dening Dewa, kaya dene atining kêbo êntek dimangsa ing
tumaning kinjir. Sang Prabu banjur andangu marang Patih, apa ta mungguh
kang dadi sababe, dene putrane lan para ngulama apa dene para Bupati
kolu ngrusak Majapahit, ora padha ngelingi marang kabêcikan.
Ature Patih, mratelakake yen uga ora mangêrti, amarga adoh karo
nalare, wong dibêciki kok padha malês ala, lumrahe mêsthi, padha malês
bêcik. Ki Patih uga mung gumun, dene wong Islam pikire kok padha ora
bêcik, dibêciki walêse kok padha ala.
Sang Prabu banjur ngandika marang patih, bab anane lêlakon kaya
mangkono iku amarga saka lêpate sang nata piyambak, dene nggêgampang
marang agama kang wis kanggo turun-tumurun, sarta ênggone kêgiwang
marang ature Putri Cêmpa, ngideni para ngulama mêncarake agama Islam.
Sang Nata saka putêking panggalihe nganti kawêdhar pangandikane
ngêsotake marang wong Islam: Sun-suwung marang Dewa Gung, muga winalêsna
susah-ingsun, wong Islam iku besuk kuwalika agamanira, manjalma dadi
wong kucir, dene tan wruh kabêcikan, sun-bêciki walêse angalani”.
“Sabdaning Ratu Agung sajroning kasusahan, katarima dening Bathara,
sinêksen ing jagad, katandhan ana swara jumêgur gêtêr patêr sabuwana,
iya iku kawitane manuk kuntul ana kang kucir. Sunan, ngulama kabeh
ngrangkêp jênêng walikan, katêlah tumêka saprene, ngulama jênênge
walian, kuntul kucir githoke. Sang Prabu banjur mundhut pamrayoga marang
Patih, prakara têkane mungsuh, santri kang ngrêbut nagara, iku dilawan
apa ora? Sang Nata rumaos gêtun lan ngungun, dene Adipati Dêmak kapengin
mêngkoni Majapahit bae kok dirêbut sarana pêrang, saupama disuwun
kalayan aris bae mêsthi diparingake, amarga Sang Nata wis sêpuh. Ature
Patih prayoga nglawan têkaning mungsuh. Sang Prabu ngandika, yen nganti
nglawan rumaos lingsêm bangêt, dene mungsuh karo putra, mula dhawuhe
Sang Prabu, yen mapag pêrang kang sawatara bae, aja nganti ngrusakake
bala. Patih didhawuhi nimbali Adipati Pêngging sarta Adipati Pranaraga,
amarga putra kang ana ing Majapahit durung wanci yen mapagake pêrang,
sawise paring pangandika mangkono. Sang Prabu banjur lolos arsa têdhak
marang Bali, kadherekake abdi kêkasih, Sabdapalon lan Nayagenggong.
Sajrone Sang Prabu paring pangandika, wadya-bala Dêmak wis pacak baris
ngêpung nagara, mula kasêsa tindake. Wadya Dêmak banjur campuh karo
wadya Majapahit, para Sunan banjur ngawaki pêrang, Patih Majapahit
ngamuk ana samadyaning papêrangan. Para Bupati Nayaka wolu uga banjur
melu ngamuk. Pêrange rame bangêt, bala Dêmak têlung lêksa, balang
Majapahit mung têlung ewu, sarehne Majapahit karoban mungsuh, prajurite
akeh kang padha mati, mung Patih sarta Bupati Nayaka pangamuke saya
nêsêg. Bala Dêmak kang katrajang mêsthi mati. Putrane Sang Prabu aran
Raden Lêmbupangarsa ngamuk ana satêngahing papêrangan, tandhing karo
Sunan Kudus, lagi rame-ramene têtandhingan pêrang, Patih Mangkurat ing
Dêmak nglambung, Putra Nata tiwas, saya bangêt nêpsune, pangamuke kaya
bantheng kataton, ora ana kang diwêdeni, Patih ora pasah sakehing
gêgaman, kaya dene tugu waja, ora ana braja kang tumama marang sarirane,
ing ngêndi kang katrajang bubar ngisis, kang tadhah mati nggêlasah,
bangkening wong tumpang tindhih, Patih binendrongan saka kadohan,
tibaning mimis kaya udan tiba ing watu. Sunan Ngudhung mapagake banjur
mrajaya, nanging ora pasah, Sunan Ngudhung disuduk kêna, barêng Sunan
Ngudhung tiwas, Patih dibyuki wadya ing Dêmak, dene wadya Majapahit wis
êntek, sapira kuwate wong siji, wêkasan Patih ing Majapahit ngêmasi,
nanging kuwandane sirna, tinggal swara: “Eling-eling wong Islam,
dibêciki gustiku walêse ngalani, kolu ngrusak nagara Majapahit, ngrêbut
nagara gawe pêpati, besuk tak-walês, tak-ajar wêruh nalar bênêr luput,
tak-damoni sirahmu, rambutmu tak-cukur rêsik”.
Sapatine Patih, para Sunan banjur mlêbu mênyang kadhaton. nanging
sang Prabu wis ora ana, kang ana mung Ratu Mas, iya iku Putri Cêmpa,
sang Putri diaturi sumingkir mênyang Benang uga karsa.
Para prajurit Dêmak banjur padha mlêbu mênyang kadhaton, ana ing kono
pada njarah rayah nganti rêsik, wong kampung ora ana kang wani nglawan.
Raden Gugur isih timur lolos piyambak. Adipati Têrung banjur mlêbu
mênyang jêro pura, ngobongi buku-buku bêtuwah Buddha padha diobongi
kabeh, wadya sajroning pura padha bubar, beteng ing Bangsal wis dijaga
wong Têrung. Wong Majapahit kang ora gêlêm têluk banjur ngungsi mênyang
gunung lan alas-alas, dene kang padha gêlêm têluk, banjur dikumpulake
karo wong Islam, padha dikon nyêbut asmaning Allah. Layone para putra
santana lan nayaka padha kinumpulake, pinêtak ana sakidul-wetan pura.
Kuburan mau banjur dijênêngake Bratalaya, jarene iku kubure Raden
Lêmbupangarsa.
Barêng wis têlung dina, Sultan Dêmak budhal mênyang Ngampel, dene
kang dipatah tunggu ana ing Majapahit, iya iku Patih Mangkurat sarta
Adipati Têrung, njaga kaslamêtan mbokmanawa isih ana pakewuh ing wuri,
Sunan Kudus njaga ana ing kraton dadi sulihe Sang Prabu, Têrung uga
dijaga ngulama têlung atus, sabên bêngi padha salat kajat sarta andêrês
Kur’an, wadya-bala kang saparo lan para Sunan padha ndherek Sang Prabu
mênyang Ngampelgadhing, Sunan Ngampel wis seda, mung kari garwane kang
isih ana ing Ngampel, garwane mau asli saking Tuban, putrane Arya Teja,
sasedane Sunan Ngampel, Nyai Agêng kanggo têtuwa wong Ngampel. Sang
Prabu Jambuningrat satêkane ing Ngampel, banjur ngabekti Nyai Agung,
para Sunan sarta para Bupati gênti-gênti padha ngaturake sêmbah mênyang
Nyai Agêng. Prabu Jimbuningrat matur yen mêntas mbêdhah Majapahit,
ngaturake lolose ingkang rama sarta Raden Gugur, ngaturake patine Patih
ing Majapahit lan matur yen panjênêngane wis madêg Nata mêngku tanah
Jawa, dene jêjuluke: Senapati Jimbun, sarta Panêmbahan Palembang,
ênggone sowan mênyang Ngampel iku, prêlu nyuwun idi, têtêpa jumênêng
Nata nganti run-tumurun aja ana kang nyêlani.
Nyai Agêng Ngampel sawise mirêng ature Prabu Jimbun, banjur muwun
sarta ngrangkul Sang Prabu, Nyai Agêng ing batos karaos-raos, mangkene
pangudaraosing panggalih: “Putuku, kowe dosa têlung prakara, mungsuh
Ratu tur sudarmane, sarta kang aweh kamukten ing dunya, têka dirusak
kang tanpa prakara, yen ngelingi kasaeane uwa Prabu Brawijaya, para
ngulama padha diparingi panggonan kang wis anggawa pamêtu minangka dadi
pangane, sarta padha diuja sakarêpe, wong pancene rak sêmbah nuwun
bangêt, wusana banjur diwalês ala, seda utawa sugênge ora ana kang
wêruh”.
Nyai Agêng banjur ndangu Sang Prabu, pangandikane: “Êngger! aku arêp
takon mênyang kowe, kandhaa satêmêne, bapakmu tênan kuwi sapa? Sapa kang
ngangkat kowe dadi Ratu tanah Jawa lan sapa kang ngideni kowe? Apa
sababe dene kowe syikara kang tanpa dosa?”
Sang Prabu banjur matur, yen Prabu Brawijaya iku jarene ramane
têmênan. Kang ngangkat sarirane dadi Ratu mêngku tanah Jawa iku para
Bupati pasisir kabeh. Kang ngideni para Sunan. Mulane nagara Majapahit
dirusak, amarga Sang Prabu Brawijaya ora karsa salin agama Islam, isih
ngagêm agama kapir kupur, Buddha kawak dhawuk kaya kuwuk.
Nyai Agêng barêng mirêng ature Prabu Jimbun, banjur njêrit ngrangkul
Sang Prabu karo ngandika: “Êngger! kowe wêruha, kowe iku dosa têlung
prakara, mêsthi kêsiku ing Gusti Allah. Kowe wani mungsuh Ratu tur wong
tuwamu dhewe, sarta sing aweh nugraha marang kowe, dene kowe kok wani
ngrusak kang tanpa dosa. Anane Islam lan kapir sapa kang gawe, kajaba
mung siji Gusti Allah piyambak. Wong ganti agama iku ora kêna dipêksa
yen durung mêtu saka karêpe dhewe. Wong kang nyungkêmi agamane nganti
mati isih nggoceki tekade iku utama. Yen Gusti Allah wis marêngake, ora
susah ngango dikon, wis mêsthi salin dhewe ngrasuk agama Islam. Gusti
Allah kang sipat rahman, ora dhawuh lan ora malangi marang wong kang
salin agama. Kabeh iki sasênênge dhewe-dhewe. Gusti Allah ora niksa wong
kapir kang ora luput, sarta ora paring ganjaran marang wong Islam kang
tumindak ora bênêr, mung bênêr karo lupute sing diadili nganggo têtêping
adil, lalar-lulurên asalmu, ibumu Putri Cêmpa nyêmbah pikkong, wujud
dluwang utawa rêja watu. Kowe ora kêna sêngit mênyang wong kang agama
Buddha, tandha mripatmu iku lapisan, mula blero pandêlêngmu, ora ngrêti
marang kang bênêr lan kang luput, jarene anake Sang Prabu, têka kolu
marang bapa, kêduga ngrusak ora nganggo prakara, beda matane wong Jawa,
Jawa Jawi ngrêti matane mung siji, dadi wêruh ing bênêr lan luput, wêruh
kang bêcik lan kang ala, mêsthi wêdi mênyang bapa, kapindhone Ratu lan
kang aweh nugraha, iku wajib dibêkteni. Eklasing ati bêkti bapa, ora
bêkti wong kapir, amarga wis wajibe manusa bêkti marang wong tuwane.
Kowe tak-dongengi, wong Agung Kuparman, iku agamane Islam, duwe maratuwa
kapir, maratuwane gêthing marang wong Agung amarga seje agama,
maratuwane tansah golek sraya bisane mantune mati, ewadene Wong Agung
tansah wêdi- asih lang ngaji-aji, amarga iku wong tuwane, dadi ora
dielingi kapire, nanging kang dielingi wong tuwane, mula Wong Agung iya
ngaji-aji marang maratuwane. Iya iku êngger, kang diarani wong linuwih,
ora kaya tekadmu, bapa disiya-siya, dupeh kapir Budha ora gêlêm ganti
agama, iku dudu padon. Lan aku arêp takon, apa kowe wis matur marang
wong tuwamu, kok-aturi salin agama? nagarane kok nganti kok-rusak iku
kapriye?
Prabu Jimbun matur, yen durung ngaturi salin agama, têkane Majapahit banjur ngêpung nagara bae.
Nyai Agêng Ngampel gumujêng karo ngandika: “Tindakmu iku saya luput
bangêt, sanadyan para Nadi dhek jaman kuna, ênggone padha wani mungsuh
wong tuwane, iku amarga sabên dinane wis ngaturi santun agama, nanging
ora karsa, mangka sabên dinane wis diaturi mujijade, kang nandhakake yen
kudu wis santun agama Islam, ananging atur mau ora dipanggalih, isih
nglêstarekake agamane lawas, mula iya banjur dimungsuh. Lamun mangkono
tumindake, sanadyan mungsuh wong tuwa, lair batine ora luput. Barêng
wong kang kaya kowe, mujijadmu apa? Yen nyata Khalifatu’llah wênang
nyalini agama lah coba wêtokna mujijadmu tak-tontone”.
Prabu Jimbun matur yen ora kagungan mujijad apa-apa, mung manut unine
buku, jare yen ngislamake wong kapir iku ing besuk oleh ganjaran
swarga.
Nyai Agêng Ngampel gumujêng nanging wêwah dukane. Ujar-jare bae kok
disungkêmi, tur dudu bukuning lêluhur, wong ngumbara kok diturut
rêmbuge, sing nglakoni rusak ya kowe dhewe, iku tandha yen isih mêntah
kawruhmu, durung wani marang wong tuwa, saka kêpenginmu jumênêng Nata,
kasusuhane ora dipikir. Kowe kuwi dudu santri ahli budi, mung ngêndêlake
ikêt putih, nanging putihe kuntul, sing putih mung ing jaba, ing jêro
abang, nalika eyangmu isih sugêng, kowe tau matur yen arêp ngrusak
Majapahit, eyangmu ora parêng, malah manti-manti aja nganti mungsuh wong
tuwa, saiki eyangmu wis seda, wêwalêre kok-trajang, kowe ora wêdi
papacuhe. Yen kowe njaluk idi marang aku, prakara têtêpmu dadi Ratu
tanah Jawa, aku ora wênang ngideni, aku bangsa cilik tur wong wadon,
mêngko rak buwana balik arane, awit kowe sing mêsthine paring idi marang
aku, amarga kowe Khalifatu’llah sajroning tanah Jawa, mung kowe dhewe
sing tuwa, saucapmu idu gêni, yen aku tuwa tiwas, yen kowe têtêp tuwa
Ratu”.
Banjure pangandikane Nyai Agêng Ngampel: “Putu! kowe tak- dongengi
kupiya patang prakara, ing kitab hikayat wis muni, carita tanah Mêsir,
panjênêngane Kanjêng Nabi Dhawud, putrane anggege kapraboning rama, Nabi
Dhawud nganti kengsêr saka nagara, putrane banjur sumilih jumênêng
Nata, ora lawas Nabi Dhawud sagêd wangsul ngrêbut nagarane. Putrane
nunggang jaran mlayu mênyang alas, jarane ambandhang kêcanthol-canthol
kayu, nganthi pothol gumantung ana ing kayu, iya iku kang diarani
kukuming Allah. Ana maneh caritane Sang Prabu Dewata-cêngkar, iku iya
anggege kapraboning rama, nanging banjur disotake dening ingkang rama
banjur dadi buta, sabên dina mangsa jalma, ora suwe antarane, ana
Brahmana saka tanah sabrang angajawa, aran Aji Saka, anggêlarake
panguwasa sulap ana ing tanah Jawa. Wong Jawa akeh kang padha asih
marang Aji Saka, gêthing marang Dewatacêngkar, Ajisaka diangkat dadi
Raja, Dewatacêngkar dipêrangi nganti kêplayu, ambyur ing sagara, dadi
bajul, ora antara suwe banjur mati. Ana maneh caritane nagara Lokapala
uga mangkono, Sang Prabu Danaraja wani karo ingkang rama, kukume iya
isih tumindak kaya kang tak-caritakake mau, kabeh padha nêmu sangsara.
Apa maneh kaya kowe, mungsuh bapa kang tanpa prakara, kowe mêsthi
cilaka, patimu iya mlêbu mênyang yomani, kang mangkono iku kukume
Allah”.
Sang Prabu Jimbun mirêng pangandikane ingkang eyang, panggalihe rumasa kêduwung bangêt, nanging wis ora kêna dibalekake.
Nyai Agêng Ngampel isih nêrusake pangandikane: “Kowe kuwi dilêbokake
ing loropan dening para ngulama lan para Bupati, mung kowe kok gêlêm
nglakoni, sing nglakoni cilaka rak iya mung kowe dhewe, tur kelangan
bapa, salawase urip jênêngmu ala, bisa mênang pêrang nanging mungsuh
bapa Aji, iku kowe mrêtobata marang Kang Maha Kuwasa, kiraku ora bakal
oleh pangapura, sapisan mungsuh bapa, kapindho murtat ing Ratu, kaping
têlune ngrusak kabêcikan apa dene ngrusak prajane tanpa prakara. Adipati
Pranaraga lan Adipati Pêngging masa trimaa rusaking Majapahit, mêsthine
labuh marang bapa, iku bae wis abot sanggane”. Nyai Agêng akeh-akeh
pangandikane marang Prabu Jimbun. Sawise Sang Prabu dipangandikani,
banjur didhawuhi kondur mênyang Dêmak, sarta didhawuhi nglari lolose
ingkang rama, yen wis kêtêmu diaturana kondur mênyang Majapahit, lan
aturana mampir ing Ngampelgadhing, nanging yen ora kêrsa, aja dipêksa,
amarga yen nganti duka mangka banjur nyupatani, mêsthi mandi.
Sang Prabu Jimbun sarawuhe ing Dêmak, para wadya padha sênêng-sênêng
lan suka-suka nutug, para santri padha trêbangan lan dhêdhikiran, padha
angucap sukur lan bungah bangêt dene Sang Prabu wis kondur sarta bisa
mênang pêrange.
Sunan Benang mêthukake kondure Sang Prabu Jimbun, Sang Nata banjur
matur marang Sunan Benang yen Majapahit wis kêlakon bêdhah,
layang-layang Buddha iya wis diobongi kabeh, sarta ngaturake yen ingkang
rama lan Raden Gugur lolos, Patih Majapahit mati ana samadyaning
papêrangan, Putri Cêmpa wis diaturi ngungsi mênyang Benang, wadya
Majapahit sing wis têluk banjur padha dikon Islam.
Sunan Benang mirêngake ature Sang Prabu Jimbun, gumujêng karo manthuk-manthuk, sarta ngandika yen wis cocog karo panawange.
Sang Prabu matur, yen kondure uga mampir ing Ngampeldênta, sowan
ingkang eyang Nyai Agêng Ngampel, ngaturake yen mêntas saka Majapahit,
sarta nyuwun idi ênggone jumênêng Nata, nanging ana ing Ngampel malah
didukani sarta diuman-uman, ênggone ora ngrêti marang kabêcikane Sang
Prabu Brawijaya, nanging sawise, banjur didhawuhi ngupaya ingkang rama,
apa sapangandikane Nyai Agêng Ngampel diaturake kabeh marang Sunan
Benang.
Sunan Benang sawise mirêngake ature Sang Nata ing batos iya kêduwung,
rumaos lupute, dene ora ngelingi marang kabêcikane Sang Prabu
Brawijaya. Nanging rasa kang mangkono mau banjur dislamur ing
pangandika, samudanane nyalahake Sang Prabu Brawijaya lan Patih, ênggone
ora karsa salin agama Islam.
Sunan Benang banjur ngandika, yen dhawuhe Nyai Agêng Ngampel ora
pêrlu dipanggalih, amarga panimbange wanita iku mêsthi kurang sampurna,
luwih bêcik ênggone ngrusak Majapahit dibanjurake, yen Prabu Jimbun
mituhu dhawuhe Nyai Ngampeldênta, Sunan Benang arêp kondur mênyang
‘Arab, wusana Prabu Jimbun banjur matur marang Sunan Benang, yen ora
nglakoni dhawuhe Nyai Ngampel, mêsthine bakal oleh sabda kang ora bêcik,
mula iya wêdi.
Sunan Benang paring dhawuh marang Sang Prabu, yen ingkang rama mêksa
kondur mênyang Majapahit, Sang Prabu didhawuhi sowan nyuwun pangapura
kabeh kaluputane, dene yen arêp ngaturi jumênêng Nata maneh, aja ana ing
tanah Jawa, amarga mêsthi bakal ngribêdi lakune wong kang padha arêp
salin agama Islam, supaya dijumênêngake ana seje nagara ing sajabaning
tanah Jawa.
Sunan Giri banjur nyambungi pangandika, mungguh prayoganing laku
supaya ora ngrusakake bala, Sang Prabu Brawijaya sarta putrane bêcik
ditênung bae, awit yen mateni wong kapir ora ana dosane.
Sunan Benang sarta Prabu Jimbun wis nayogyani panêmune Sunan Giri kang mangkono mau.
Gênti kang cinarita, tindake Sunan kalijaga ênggone ngupaya Sang
Prabu Brawijaya, mung didherekake sakabat loro lakune kêlunta-lunta,
sabên desa diampiri, saka ênggone ngupaya warta. Lampahe Sunan Kalijaga
turut pasisir wetan, sing kalangkungan tindake Sang Prabu Brawijaya.
Lampahe Sang Prabu Brawijaya wis têkan ing Blambangan, sarehne wis
kraos sayah banjur kendêl ana sapinggiring beji. Ing wêktu iku
panggalihe Sang Prabu pêtêng bangêt, dene sing marak ana ngarsane mung
kêkasih loro, iya iku Nayagenggong lan Sabdapalon, abdi loro mau tansah
gêguyon, lan padha mikir kahaning lêlakon kang mêntas dilakoni, ora
antara suwe kêsaru sowanne Sunan Kalijaga, banjur ngabêkti sumungkêm
padane Sang Prabu.
Sang Prabu banjur ndangu marang Sunan Kalijaga: “Sahid! kowe têka ana apa? Apa prêlune nututi aku?”
Sunan Kalijaga matur: “Sowan kula punika kautus putra paduka, madosi
panjênêngan paduka, kapanggiha wontên ing pundi-pundi, sêmbah
sungkêmipun konjuka ing pada paduka Aji, nuwun pangaksama sadaya
kasisipanipun, dene ngantos kamipurun ngrêbat kaprabon paduka Nata, awit
saking kalimputing manah mudha punggung, botên sumêrêp tata krami,
sangêt kapenginipun mêngku praja angreh wadyabala, sineba ing para
bupati. Samangke putra paduka rumaos ing kalêpatanipun, dene darbe bapa
Ratu Agung ingkang anyêngkakakên saking ngandhap aparing darajat Adipati
ing Dêmak, tangeh malêsa ing sih paduka Nata, ing mangke putra paduka
emut, bilih panjênêngan paduka linggar saking praja botên kantênan
dunungipun, punika putra paduka rumaos yen mêsthi manggih dêdukaning
Pangeran. Mila kawula dinuta madosi panjênêngan paduka, kapanggiha
wontên ing pundi-pundi ingaturan kondur rawuh ing Majapahit, têtêpa
kados ingkang wau-wau, mêngku wadya sineba para punggawa, aweta dados
jêjimat pinundhi-pundhi para putra wayah buyut miwah para santana,
kinurmatan sinuwunan idi wilujêngipun wontên ing bumi. Manawi paduka
kondur, putra paduka pasrah kaprabon paduka Nata, putra paduka nyaosakên
pêjah gêsang, yen kaparêng saking karsa paduka, namung nyuwun
pangaksama paduka, sadayaning kalêpatanipun, lan nyuwun pangkatipun lami
dados Adipati ing Dêmak, têtêpa kados ingkang sampun. Dene yen
panjênêngan paduka botên karsa ngasta kaprabon Nata, sinaosan kadhaton
wontên ing rêdi, ing pundi sasênênging panggalih paduka, ing rêdi
ingkang karsakakên badhe dipundhêpoki, putra paduka nyaosi busana lan
dhahar paduka, nanging nyuwun pusaka Karaton ing tanah Jawa, dipunsuwun
ingkang rila têrusing panggalih”.
Sang Prabu Brawijaya ngandika: “Ingsun-rungu aturira, Sahid! nanging
ora ingsun-gatekake, karana ingsun wis kapok rêmbugan karo santri padha
nganggo mata pitu, padha mata lapisan kabeh, mula blero pandulune, mawas
ing ngarêp nanging jêbul anjênggung ing buri, rêmbuge mung manis ana
ing lambe, batine angandhut pasir kinapyukake ing mata, murih picêka
mataku siji. Sakawit ingsun bêciki, walêse kaya kênyung buntut, apa ta
salah-ingsun, têka rinusak tanpa prakara, tinggal tata adat caraning
manusa, mukul pêrang tanpa panantang, iku apa nganggo tataning babi,
dadi dudu tataning manusa kang utama”.
Sunan Kalijaga barêng ngrungu pangandikane Sang Prabu rumasa ing
kaluputane ênggone melu mbêdhah karaton Majapahit, ing batin bangêt
panalangsane, dene kadudon kang wis kêbanjur, mula banjur ngrêrêpa,
ature: “Inggih saduka-duka paduka ingkang dhumawa dhatêng putra wayah,
mugi dadosa jimat paripih, kacancang pucuking rema, kapêtêk wontên ing
êmbun, mandar amêwahana cahya nurbuwat ingkang wêning, rahayunipun para
putra wayah sadaya. Sarehning sampun kalêpatan, punapa malih ingkang
sinuwun malih, kajawi namung pangapuntên paduka. wangsul karsa paduka
karsa tindak dhatêng pundi?”
Sang Prabu Brawijaya ngandika: “Saiki karsaningsun arsa tindak
mênyang Bali, kêtêmu karo yayi Prabu Dewa agung ing Kêlungkung, arsa
ingsun-wartani pratingkahe si Patah, sikara wong tuwa kang tanpa dosa,
lan arsa ingsun-kon nimbali para Raja kanan kering tanah jawa, samêkta
sakapraboning pêrang, lan Adipati Palembang sun-wehi wêruh, yen anake
karo pisan satêkane tanah Jawa sun-angkat dadi Bupati, nanging ora wêruh
ing dalan, banjur wani mungsuh bapa Ratu, sun-jaluk lilane anake arêp
ingsun pateni, sabab murtat wani ing bapa kapindhone Ratu, lan ingsun
arsa angsung wikan marang Hongte ing Cina, yen putrane wis patutan karo
ingsun mêtu lanang siji, ananging ora wêruh ing dalan, wani mungsuh bapa
ratu, iya ingsun-jaluk lilane, yen putune arsa ingsun-pateni, ingsun
njaluk biyantu prajurit Cina, samêkta sakapraboning pêrang, njujuga
nagari Bali. Yen wis samêkta sawadya prajurit, sarta padha eling marang
lêlabêtan kabêcikaningsun, lan duwe wêlas marang wong wungkuk kaki-kaki,
yêkti padha têka ing Bali sagêgamaning pêrang, sun-jak marang tanah
Jawa angrêbut kapraboningsun, iya sanadyan pêrang gêdhe gêgêmpuran
amungsuh anak, ingsun ora isin, awit ingsun ora ngawiti ala, aninggal
carane wong agung.”
Sunan Kalijaga ngrungu dhawuhe Sang Prabu kang mangkono iku ing
sanalika mung dhêlêg-dhêlêg, ngandika sajroning ati: “Tan cidra karo
dhawuhe Nyai Agêng Ngampelgadhing, yen eyang wungkuk isih mbrêgagah
nggagahi nagara, ora nyawang wujuding dhiri, kulit kisut gêgêr wungkuk.
Lamun iki ngantiya nyabrang marang Bali, ora wurung bakal ana pêrang
gêdhe tur wadya ing Dêmak masa mênanga, amarga katindhihan luput,
mungsuh ratu pindho bapa, kaping têlune kang mbêciki, wis mêsthi bae
wong Jawa kang durung Islam yêkti asih marang Ratu tuwa, angantêp
tangkêping jurit, mêsthi asor wong Islam tumpês ing pêpêrangan.”
Wusana Sunan Kalijaga matur alon: “Dhuh pukulun Jêng Sang Prabu!
saupami paduka lajêngna rawuh ing bali, nimbali para Raja, saestu badhe
pêrang gêgêmpuran, punapa botên ngeman risakipun nagari Jawi, sampun
tamtu putra paduka ingkang badhe nêmahi kasoran, panjênêngan paduka
jumênêng Nata botên lami lajêng surud, kaprabon Jawi kaliya ing sanes
darah paduka Nata, saupami kados dene sêgawon rêbatan bathang, ingkang
kêrah tulus kêrah têtumpêsan sami pêjah sadaya daging lan manah kathêda
ing sêgawon sanesipun”.
Sang prabu Brawijaya ngandika: “Mungguh kang mangkono iki luwih-luwih
karsane Dewa Kang Linuwih, ingsun iki Ratu Binathara, nêtêpi mripat
siji, ora nganggo mata loro, mung siji marang bênêr paningalku, kang
miturut adat pranatane para lêluhur. Saupama si Patah ngrasa duwe bapa
ingsun, kêpengin dadi Ratu, disuwun krananing bêcik, karaton ing tanah
Jawa, iya sun-paringake krana bêcik, ingsun wis kaki-kaki, wis warêg
jumênêng Ratu, nrima dadi pandhita, pitêkur ana ing gunung. Balik
samêngko si Patah siya mring sun, mêsthine-ingsun iya ora lila ing tanah
Jawa diratoni, luwih karsaning Jawata Gung, pamintane marang para titah
ing wuri.”
Sunan Kalijaga barêng mirêng pangandikane Sang Prabu, rumasa ora
kaconggah ngaturi, mula banjur nyungkêmi pada, sarta banjur nyaosake
cundrike karo matur, yen Sang Prabu ora karsa nglampahi kaya ature Sunan
Kalijaga, Sunan Kalijaga nyuwun supaya dipateni bae, amarga lingsêm
manawa mêruhi lêlakon kang saru.
Sang Prabu nguningani patrape Sunan kalijaga kang mangkono mau,
panggalihe kanggêg, mula nganti suwe ora ngandika tansah têbah jaja karo
nênggak waspa, sêrêt pangandikane: “Sahid! linggiha dhisik, tak-pikire
sing bêcik, tak-timbange aturmu, bênêr lan lupute, têmên lan gorohe,
amarga aku kuwatir yen aturmu iku goroh kabeh. Sumurupa Sahid! saupama
aku kondur marang Majapahit, si Patah seba mênyang aku, gêthinge ora
bisa mari, amarga duwe bapa Buddha kawak kapir kupur, liya dina lali,
aku banjur dicêkêl dibiri, dikon tunggu lawang pungkuran, esuk sore
diprêdi sêmbahyang, yen ora ngrêti banjur diguyang ana ing blumbang
dikosoki alang-alang garing.”
Sang Prabu mbanjurake pangandikane marang Sunan Kalijaga: “Mara
pikirên, Sahid! saiba susahing atiku, wong wis tuwa, nyêkrukuk, kok
dikum ing banyu”.
Sunan Kalijaga gumujêng karo matur: “Mokal manawi makatên, benjing
kula ingkang tanggêl, botên-botênipun manawi putra paduka badhe
siya-siya dhatêng panjênêngan paduka, dene bab agami namung kasarah
sakarsa paduka, namung langkung utami manawi panjênêngan paduka karsa
gantos sarak rasul, lajêng nyêbut asmaning Allah, manawi botên karsa
punika botên dados punapa, tiyang namung bab agami, pikêkahipun tiyang
Islam punika sahadat, sanadyan salat dhingklak-dhingkluk manawi dereng
mangrêtos sahadat punika inggih têtêp nama kapir”.
Sang Prabu ngandika: “Sahadat iku kaya apa, aku kok durung ngrêti, coba ucapna tak-rungokne”.
Sunan kalijaga banjur ngucapake sahadat: ashadu ala ilaha ila’llah,
wa ashadu anna Mukhammadar-Rasulu’llah, têgêsipun: Ingsung anêkseni, ora
ana Pangeran kang sajati, amung Allah, lan anêkseni, Kangjêng Nabi
Mukhammad iku utusane Allah”.
Ature Sunan Kalijaga marang Sang Prabu: “Tiyang nêmbah dhatêng arah
kemawon, botên sumêrêp wujud têgêsipun, punika têtêp kapiripun, lan
malih sintên tiyang ingkang nêmbah puji ingkang sipat wujud warni,
punika nêmbah brahala namanipun, mila tiyang punika prêlu mangrêtos
dhatêng lair lan batosipun. Tiyang ngucap punika kêdah sumêrêp dhatêng
ingkang dipunucapakên, dene têgêsipun Nabi Mukhammad Rasula’llah:
Mukhammad punika makam kuburan, dados badanipun tiyang punika kuburipun
rasa sakalir, muji badanipun piyambak, botên muji Mukhammad ing ‘Arab,
raganipun manusa punika wêwayanganing Dzating Pangeran, wujud makam
kubur rasa, Rasul rasa kang nusuli, rasa pangan manjing lesan, Rasule
minggah swarga, lu’llah, luluh dados êndhut, kasêbut Rasulu’llah punika
rasa ala ganda salah, riningkês dados satunggal Mukhammad Rasula’llah,
kang dhingin wêruh badan, kaping kalih wêruh ing têdhi, wajibipun manusa
mangeran rasa, rasa lan têdhi dados nyêbut Mukhammad rasulu’llah, mila
sêmbahyang mungêl “uzali” punika têgêsipun nyumêrêpi asalipun. Dene
raganipun manusa punika asalipun saking roh idlafi, rohipun Mukhammad
Rasul, têgêsipun Rasul rasa, wijile rasaning urip, mêdal saking badan
kang mênga, lantaran ashadualla, manawi botên mêngrêtos têgêsipun
sahadat, botên sumêrêp rukun Islam, botên mangrêtos purwaning dumados”.
Sunan kalijaga ature akeh-akeh, nganti Prabu Brawijaya karsa santun
agama Islam, sawise banjur mundhut paras marang Sunan Kalijaga nanging
remane ora têdhas digunting, mulane Sunan Kalijaga banjur matur, Sang
Prabu diaturi Islam lair batos, amarga yen mung lair bae, remane ora
têdhas digunting. Sang Prabu banjur ngandika yen wis lair batos, mulane
kêna diparasi.
Sang Prabu sawise paras banjur ngandika marang Sabdapalon lan
Nayagenggong: “Kowe karo pisan tak-tuturi, wiwit dina iki aku ninggal
agama Buddha, ngrasuk agama Islam, banjur nyêbut asmaning Allah Kang
Sajati. Saka karsaku, kowe sakarone tak-ajak salin agama Rasul tinggal
agama Buddha”.
Sabdapalon ature sêndhu: “Kula niki Ratu Dhang Hyang sing rumêksa
tanah Jawa. Sintên ingkang jumênêng Nata, dados momongan kula. Wiwit
saking lêluhur paduka rumiyin, Sang Wiku Manumanasa, Sakutrêm lan
Bambang Sakri, run-tumurun ngantos dumugi sapriki, kula momong pikukuh
lajêr Jawi, kula manawi tilêm ngantos 200 taun, sadangunipun kula tilêm
tamtu wontên pêpêrangan sadherek mêngsah sami sadherek, ingkang nakal
sami nêdha jalma, sami nêdha bangsanipun piyambak, dumugi sapriki
umur-kula sampun 2000 langkung 3 taun, momong lajêr Jawi, botên wontên
ingkang ewah agamanipun, nêtêpi wiwit sapisan ngestokakên agami Buddha.
Sawêg paduka ingkang karsa nilar pikukuh luhur Jawi. Jawi têgêsipun
ngrêti, têka narimah nama Jawan, rêmên manut nunut-nunut, pamrihipun
damêl kapiran muksa paduka mbenjing.”
Sabdane Wiku tama sinauran gêtêr-patêr.
Sang Prabu Brawijaya sinêmonan dening Jawata, ênggone karsa mlêbêt
agama Rasul, iya iku rêrupan kahanan ing dunya ditambahi warna têlu: 1:
aran sukêt Jawan, 2: pari Randanunut, lan 3: pari Mriyi.
Sang Prabu andangu maneh: “Kapriye kang padha dadi kêkêncênganmu, apa
gêlêm apa ora ninggal agama Buddha, salin agama Rasul, nyêbut Nabi
Mukhammad Rasula’llah panutaning para Nabi, lan nyêbut asmaning Allah
Kang Sajati?”
Sabdapalon ature sêndhu: “Paduka mlêbêt piyambak, kula botên têgêl
ningali watak siya, kados tiyang ‘Arab. Siya punika têgêsipun ngukum,
tur siya dhatêng raga, manawi kula santun agami, saestu damêl kapiran
kamuksan-kula, ing benjing, dene ingkang mastani mulya punika rak tiyang
‘Arab sarta tiyang Islam sadaya, anggenipun ngalêm badanipun piyambak.
Manawi kula, mastani botên urus, ngalêm saening tangga, ngapêsakên
badanipun piyambak, kula rêmên agami lami, nyêbut Dewa Ingkang
Linangkung.
Jagad punika raganipun Dewa ingkang asipat budi lan hawa, sampun
dados wajibipun manusa punika manut dhatêng eling budi karêpan, dados
botên ngapirani, manawi nyêbut Nabi Mukhammad Rasulu’llah, têgêse
Mukhammad niku makaman kubur, kubure rasa kang salah, namung mangeran
rasa wadhag wadhahing êndhut, namung tansah nêdha eca, botên ngengêti
bilahinipun ing wingking, mila nami Mukhammad inggih makaman kuburan
sakalir, roh idlafi têgêsipun lapisan, manawi sampun risak wangsul
dhatêng asalipun malih. Wangsul Prabu Brawijaya lajêng manggen wontên
pundi. Adam punika muntêl kaliyan Hyang Brahim, têgêsipun kêbrahen
nalika gêsangipun, botên manggih raos ingkang saestu, nanging tangining
raos wujud badan, dipunwastani Mukhammadun, makaman kuburing rasa,
jasanipun budi, dados sipatipun tiyang lan raos. Manawi dipunpundhut
ingkang Mahakuwasa, sarira paduka sipate tiyang wujud dados, punika
dadosipun piyambak, lantaranipun ngabên awon, bapa biyung botên damêl,
mila dipunwastani anak, wontênipun wujud piyambak, dadosipun saking gaib
samar, saking karsaning Latawalhujwa, ingkang nglimputi wujud,
wujudipun piyambak, risak-risakipun piyambak, manawi dipunpundhut dening
Ingkang Maha Kuwasa, namung kantun rumaos lan pangraos ingkang
paduka-bêkta dhatêng pundi kemawon, manawi dados dhêmit ingkang têngga
siti, makatên punika ingkang nistha, namung prêlu nênggani daging bacin
ingkang sampun luluh dados siti, makatên wau têtêp botên wontên
prêlunipun. Ingkang makatên punika amargi namung saking kirang budi
kawruhipun, kala gêsangipun dereng nêdha woh wit kawruh lan woh wit
budi, nrimah pêjah dados setan, nêdha siti ngajêng-ajêng tiyang ngirim
sajen tuwin slamêtanipun, ing têmbe tilar mujijat rakhmat nyukani
kiyamat dhatêng anak putunipun ingkang kantun. Tiyang pêjah botên
kêbawah pranataning Ratu ing lair, sampun mêsthi sukma pisah kaliyan
budi, manawi tekadipun sae inggih nampeni kamulyan, nanging manawi
tekadipun awon inggih nampeni siksanipun. Cobi paduka-jawab atur-kula
punika”.
Sang Prabu ngandika: “Mulih marang asale, asal Nur bali marang Nur”.
Sabdapalon matur maneh: “Inggih punika kawruhipun tiyang bingung
gêsangipun rugi, botên gadhah kawruh kaengêtan, dereng nêdha woh kawruh
lan budi, asal siji mantuk satunggal, punika sanes pêjah ingkang utami,
dene pêjah ingkang utami punika sewu satus têlung puluh. Têgêsipun satus
punika putus, têlu punika tilas, puluh punika pulih, wujud malih,
wujudipun risak, nanging ingkang risak namung ingkang asal saking roh
idlafi. Uripipun langgêng namung raga pisah kaliyan sukma, inggih punika
sahadat ingkang botên mawi ashadu, gantos roh idlafi lapisan: sasi
surup mêsthi saking pundi asalipun wiwit dados jalmi. Surup têgêsipun:
sumurup purwa madya wasananipun, nêtêpana namane tiyang lumampah, sampun
ebah saking prênahipun mlêbêt mbêkta sir cipta lami”.
Sang Prabu ngandika: “Ciptaku nempel wong kang luwih”. Sabdapalon
matur: “Punika tiyang kêsasar, kados dene kêmladeyan tumemplek wit-witan
agêng, botên bawa piyambak, kamuktenipun namung nêmpil. Punika botên
pêjah utami, pêjahipun tiyang nistha, rêmênipun namung nempel,
nunut-nunut, botên bawa piyambak, manawi dipuntundhung, lajêng
klambrangan, dados brêkasakan, lajêng nempel dhatêng sanesipun malih”.
Sang Prabu ngandika maneh: “Asal suwung aku bali, mênyang suwung,
nalika aku durung maujud iya durung ana apa-apa, dadi patiku iya
mangkono”.
Sabdapalon: “Punika pêjahipun tiyang kalap nglawong, botên iman
‘ilmi, nalika gêsangipun kados kewan, namung nêdha ngombe lan tilêm,
makatên punika namung sagêd lêma sugih daging, dados nama sampun narimah
ngombe uyuh kemawon, ical gêsangipun salêbêtipun pêjah”.
Sang Prabu: “Aku nunggoni makaman kubur, yen wis luluh dadi lêbu”.
Sabdapalon: “Inggih punika pêjahipun tiyang cubluk, dados setan
kuburan, nênggani daging wontên kuburan, daging ingkang sampun luluh
dados siti, botên mangrêtos santun roh hidlafi enggal. Inggih punika
tiyang bodho mangrêtosa. Nun!”
Sang Prabu ngandika: “Aku arêp muksa saragaku”.
Sabdapalon gumuyu: “Yen tiyang agami Rasul têrang botên sagêd muksa,
botên kuwawi ngringkês nguntal raganipun, lêma kakathahên daging. Tiyang
pêjah muksa punika cêlaka, amargi nami pêjah, nanging botên tilar
jisim, namanipun botên sahadat, botên pêjah, botên gêsang, botên sagêd
dados roh idlafi enggal, namung dados gunungan dhêmit”.
Pangandikane Sang Prabu: “Aku ora duwe cipta apa-apa, ora ikhtiar nampik milih, sakarsane Kang Maha Kuwasa”.
Sabdapalon: “Paduka nilar sipat, botên ngrumaosi yen tinitah
linangkung, nilar wajibing manusa, manusa dipunwênangakên nampik milih,
manawi sampun narimah dados sela, sampun botên prêlu pados ‘ilmi
kamulyaning seda”.
Sang Prabu: “Ciptaku arêp mulih mênyang akhirat, munggah swarga seba Kang maha Kuwasa”.
Sabdapalon matur: “Akhirat, swarga, sampun paduka-bêkta ngaler
ngidul, jagadipun manusa punika sampun mêngku ‘alam sahir kabir, nalika
tapêl Adam, sampun pêpak: akhirat, swarga, naraka ‘arasy kursi. Paduka
badhe tindak dhatêng akhirat pundi, mangke manawi kêsasar lo, mangka
ênggene akhirat punika têgêse mlarat, saênggen- ênggen wontên akhirat,
manawi kenging kula-singkiri, sampun ngantos kula mantuk dhatêng
kamlaratan sarta minggah dhatêng akhirat adil nagari, manawi lêpat
jawabipun tamtu dipunukum, dipunbanda, dipunpaksa nyambut damêl awrat
tur botên tampa arta. Klêbêt akhirat nusa Srênggi, nusa têgêsipun
manusa, Srêng têgêsipun padamêlan ingkang awrat sangêt. Ênggi têgêsipun
gawe. Dados têgêsipun jalma pinêksa nyambut damêl dhatêng Ratu Nusa
Srênggi namanipun, punapa botên cilaka, tiyang gêsang wontên ing dunya
kados makatên wau, sakulawargane mung nadhah bêras sapithi, tanpa ulam,
sambêl, jangan punika akhirat ingkang katingal tata lair, manawi
akhiratipun tiyang pêjah malah langkung saking punika, paduka sampun
ngantos kondur dhatêng akhirat, sampun ngantos minggah dhatêng swarga,
mindhak kêsasar, kathah rajakaya ingkang wontên ing ngriku, sadaya sami
trima tilêm kêmul siti, gêsangipun nyambut damêl kanthi paksan, botên
salah dipunpragat, paduka sampun ngantos sowan Gusti Allah, amargi Gusti
Allah punika botên kantha botên warna, wujudipun amung asma, nglimputi
wontên ing dunya tuwin ing akhirat, paduka dereng têpang, têpangipun
amung têpang kados cahyanipun lintang lan rêmbulan, kapanggihe cahya
murub dados satunggal, botên pisah botên kumpul, têbihipun botên mawi
wangênan, cêlak botên panggihan, kula botên kuwawi cêlak, punapa malih
paduka, Kangjêng Nabi Musa toh botên kuwawi mandêng dhatêng Gusti Allah,
mila Allah botên katingal, namung Dzatipun ingkang nglimputi sadaya
wujud, paduka wiji rohani, sanes bangsanipun malaekat, manusa raganipun
asal saking nutfah, sowan Hyang Latawalhujwa, manawi panggenanipun
sampun sêpuh, nyuwun ingkang enggal, dados botên wongsal-wangsul,
ingkang dipunwastani pêjah gêsang, ingkang gêsang napasipun taksih
lumampah, têgêsipun urip, ingkang têtêp langgêng, botên ewah botên
gingsir, ingkang pêjah namung raganipun, botên ngraosakên kanikmatan,
pramila tumrap tiyang agami Buddha, manawi raganipun sampun sêpuh,
suksmanipun mêdal nyuwun gantos ingkang sae, nglangkungi ingkang sampun
sêpuh, nutfah sampun ngantos ebah saking jagadipun, jagadipun manusa
punika langgêng, botên ewah gingsir, ingkang ewah punika makaming raos,
raga wadhag ingkang asal roh idlafi.
Prabu Brawijaya botên anem botên sêpuh, nanging langgêng manggen
wontên satêngahipun jagadipun, lumampah botên ebah saking panggenanipun,
wontên salêbêting guwa sir cipta kang êning. Gawanên gêgawanmu,
ngGêgawa nêdha raga. Tulis ical, etangan gunggunge: kumpul, plêsatipun
wêtaha. Ningali jantung kêtêg kiwa: surut marga sire cipta, jujugipun
ingkang cêtha cêthik cêthak. Punika pungkasanipun kawruh, kawruhipun
tiyang Buddha. Lêbêtipun roh saking cêthak marginipun, kendêl malih
wontên cêthik, mêdal wontên kalamwadi, kentir sagara rahmat lajêng
lumêbêt ing guwa indra-kilaning estri, tibaning nikmat ing dhasaring
bumi rahmat, wontên ing ngriku ki budi jasa kadhaton baitu’llah ingkang
mulya, dadosipun saking sabda kun, dados wontên têngahing jagad
swarganing tiyang sêpuh estri, mila jalma keblatipun wontên têngahing
jagad, jagading tiyang punika guwa sir cipta namanipun, dipunbêkta
dhatêng pundi- pundi botên ewah, umuripun sampun dipunpasthekakên, botên
sagêd ewah gingsir, sampun dipunsêrat wontên lokhil-makful, bêgja
cilakanipun gumantung wontên ing budi nalar lan kawruhipun, ingkang ical
utawi kirang ikhtiaripun inggih badhe ical utawi kirang bêgjanipun.
Wiwitanipun keblat sakawan, inggih punika wetan kilen kidul ler :
têgêsipun wetan : wiwitan manusa maujud; têgêsipun kulon : bapa kêlonan;
têgêsipun kidul : estri didudul wêtênge ing têngah; têgêsipun lor :
laire jabang bayi, tanggal sapisan kapurnaman, sênteg sapisan tênunan
sampun nigasi. Têgêsipun pur: jumbuh, na; ana wujud, ma; madhêp dhatêng
wujud; jumbuh punika têgêsipun pêpak, sarwa wontên, mêngku alam sahir
kabir, tanggalipun manusa, lairipun saking tiyang sêpuhipun estri,
sarêng tanggalipun kaliyan sadherekipun kakang mbarêp adhi ragil, kakang
mbarêp punika kawah, adhi punika ari-ari, sadherek ingkang sarêng
tanggal gaibipun, rumêksa gêsangipun elingipun panjanmaning surya,
lênggah rupa cahya, kontêning eling sadayanipun, siyang dalu sampun
sumêlang dhatêng sadaya rêrupen, ingkang engêt sadayanipun, surup lan
tanggalipun sampun samar : kala rumiyin, sapunika lan benjing, punika
kawruhipun tiyang Jawi ingkang agami Buddha. Raga punika dipunibaratakên
baita, dene suksmanipun inggih punika tiyang ingkang wontên ing baita
wau, ingkang nêdahakên pandomipun, manawi baitanipun lumampah mangka
salah pandomipun, tamtu manggih cilaka, baita pêcah, tiyangipun rêbah.
Pramila kêdah ingkang mapan, mumpung baitanipun taksih lumampah, manawi
botên mapan gêsangipun, pêjah malih sagêda mapan, nêtêpi kamanusanipun,
manawi baitanipun bibrah, inggih pisah kaliyan tiyangipun; têgêsipun
suksma ugi pisah kaliyan budi, punika namanipun sahadat, pisahipun
kawula kaliyan Gusti, sah têgêsipun pisah, dat punika Dzating Gusti,
manawi sampun pisah raga suksma, budinipun lajêng santun baitu’llah,
napas tali, muji dhatêng Gusti, manawi pisaha raga suksma lan budi,
mrêtitis ingkang botên-botên, yen tunggal, kabêsaran, tanggalipun botên
surup salaminipun, punika kêdah ingkang waspada, ngengêtana dhatêng
asaling kawula, kawula ugi wajib utawi wênang matur dhatêng Gusti,
nyuwun baitu’llah ingkang enggal, ngungkulana ingkang lami. Raganing
manusa punika namanipun baitu’llah, inggih prau gaweyaning Allah,
dadosipun saking sabda kun, manawi baitanipun tiyang Jawi sagêd mapan
santun baitu’llah malih ingkang sae, baitanipun tiyang Islam gêsangipun
kantun pangrasa, praunipun sampun rêmuk, manawi suksma punika pêjah ing
‘alam dunya suwung, botên wontên tiyang, manawi tiyang punika têrus
gêsang, ing dunya kêbak manusa, lampahipun saking ênem urut sêpuh,
ngantos roh lapisan, sanadyan suksmanipun tiyang, nanging manawi
tekadipun nasar, pêjahipun manjalma dados kuwuk, sanadyan suksmanipun
kewan, nanging sagêd manjalma dados tiyang (kajêngipun, adiling Kawasa
tiyang punika pinasthi ngundhuh wohing panggawene piyambak-piyambak).
Nalika panjênênganipun Bathara Wisnu jumênêng Nata wontên ing Mêndhang
Kasapta, sato wana tuwin lêlêmbut dipuncipta dados manusa, dados
wadya-balanipun Sang Nata. Nalika eyang paduka Prabu Palasara iyasa
kadhaton wontên ing Gajahoya, sato wana tuwin lêlêmbut inggih dipuncipta
dados tiyang, pramila gandanipun tiyang satunggal-satunggalipun
beda-beda, gandanipun kadosdene nalika taksih dados sato kewan. Sêrat
tapak Hyang, ingkang dipunwastani Sastrajendrayuningrat, dados saking
sabda kun, ingkang dipunwastani jithok têgêsipun namung puji thok. Dewa
ingkang damêl cahya murub nyrambahi badan, têgêsipun incêngên aneng
cêngêlmu. Jiling punika puji eling marang Gusti. Punuk têgêsipun
panakna. Timbangan têgêsipun salang. Pundhak punika panduk, urip wontên
ing ‘alam dunya pados kawruh kaliyan woh kuldi, manawi angsal woh kuldi
kathah, untungipun sugih daging, yen angsal woh kawruh kathah, kenging
kangge sangu gêsang, gêsang langgêng ingkang botên sagêd pêjah. Têpak
têgêsipun têpa-tapanira. Walikat: walikane gêsang. Ula-ula: ulatana,
lalarên gêgêrmu sing nggligir. Sungsum têgêsipun sungsungên. Lambung:
waktu Dewa nyambung umur, alamipun jalma sambungan, lali eling urip
mati. Lêmpeng kiwa têngên têgêsipun tekadmu sing lêmpêng lair batin,
purwa bênêr lawan luput, bêcik lawan ala. Mata têgêsipun tingalana batin
siji, sing bênêr keblatira, keblat lor bênêr siji. Têngên têgêsipun
têngênên ingkang têrang, wontên ing dunya amung sadarmi ngangge raga,
botên damêl botên tumbas. Kiwa têgêsipun: raga iki isi hawa kêkajêngan,
botên wênang ngêkahi pêjah. Makatên punika ungêling sêrat. Manawi paduka
maibên, sintên ingkang damêl raga? Sintên ingkang paring nama? inggih
namung Latawalhujwa, manawi paduka maibên, paduka têtêp kapir, kapiran
seda paduka, botên pitados dhatêng sêratipun Gusti, sarta murtat dhatêng
lêluhur Jawi sadaya, nempel tosan, kajêng sela, dados dhêmit têngga
siti, manawi paduka botên sagêd maos sastra ingkang wontên ing badanipun
manusa, saseda paduka manjalma dhatêng kuwuk, dene manawi sagêd sagêd
maos sastra ingkang wontên ing raga wau, saking tiyang inggih dados
tiyang, kasêbut ing sêrat Anbiya, Kanjêng Nabi Musa kala rumiyin tiyang
ingkang pêjah wontên ing kubur, lajêng tangi malih, gêsangipun gantos
roh lapis enggal, gantos makam enggal. Manawi paduka ngrasuk agami
Islam, tiyang Jawi tamtu lajêng Islam sadaya. Manawi kula, wadhag
alus-kula sampun kula-cakup lan kula-carub, sampun jumbuh dados
satunggal, inggih nglêbêt inggih jawi, dados kantun sasêdya-kula
kemawon, ngadam utawi wujud sagêd sami sanalika, manawi kula kêpengin
badhe wujud, inggih punika wujud-kula, sêdya ngadam, inggih sagêd ical
sami sanalika, yen sêdya maujud sagêd katingal sanalika. Raga-kawula
punika sipating Dewa, badan-kawula sakojur gadhah nama
piyambak-piyambak. Cobi paduka-dumuk: pundi wujudipun Sabdapalon, sampun
kalingan pajar, saking pajaripun ngantos sampun botên katingal
wujudipun Sabdapalon, kantun asma nglimputi badan, botên ênem botên
sêpuh, botên pêjah botên gêsang, gêsangipun nglimputi salêbêting
pêjahipun, dene pêjahipun nglimputi salêbêting gêsangipun, langgêng
salaminipun”.
Sang Prabu ndangu: “Ana ing ngêndi Pangeran Kang Sajati?”
Sabdapalon matur: “Botên têbih botên cêlak, paduka wayangipun wujud
sipating suksma, dipunanggêp sarira tunggal, budi hawa badan, tiga-tiga
punika tumindakipun; botên pisah, nanging inggih botên kumpul. Paduka
punika sampun Ratu linuhung tamtu botên badhe kêkilapan dhatêng
atur-kula punika”.
Sang Prabu ngandika maneh: “Apa kowe ora manut agama?”
Sabdapalon ature sêndhu: “Manut agami lami, dhatêng agami enggal
botên manut! Kenging punapa paduka gantos agami têka botên nantun kula,
paduka punapa kêkilapan dhatêng nama kula Sabdapalon? Sabda têgêsipun
pamuwus, Palon: pikukuh kandhang. Naya têgêsipun ulat, Genggong:
langgêng botên ewah. Dados wicantên-kula punika, kenging kangge pikêkah
ulat pasêmoning tanah Jawi, langgêng salaminipun.”
Sang Prabu ngandika: “Kapriye iki, aku wis kêbacut mlêbu agama Islam,
wis disêkseni Sahid, aku ora kêna bali agama Buddha maneh, aku wirang
yen digêguyu bumi langit.”
Sabdapalon matur maneh: “Inggih sampun, lakar paduka-lampahi piyambak, kula botên tumut-tumut.” Sunan Kalijaga banjur matur marang Sang Prabu, kang surasane ora prêlu manggalih kang akeh-akeh, amarga agama Islam iku mulya bangêt, sarta matur yen arêp nyipta banyu kang ana ing beji, prêlu kanggo tandha yêkti, kapriye mungguh ing gandane. Yen banyu dicipta bisa ngganda wangi, iku tandha yen Sang Prabu wis mantêp marang agama Rasul, nanging yen gandane ora wangi, iku anandhakake: yen Sang Prabu isih panggalih Buddha. Sunan Kalijaga banjur nyipta, padha sanalika banyu sêndhang banjur dadi wangi gandane, ing kono Sunan kalijaga matur marang Sang Prabu, kaya kang wis kathandha, yen Sang Prabu nyata wis mantêp marang agama Rasul, amarga banyu sêndhang gandane wangi. (11)
Sabdapalon matur maneh: “Inggih sampun, lakar paduka-lampahi piyambak, kula botên tumut-tumut.” Sunan Kalijaga banjur matur marang Sang Prabu, kang surasane ora prêlu manggalih kang akeh-akeh, amarga agama Islam iku mulya bangêt, sarta matur yen arêp nyipta banyu kang ana ing beji, prêlu kanggo tandha yêkti, kapriye mungguh ing gandane. Yen banyu dicipta bisa ngganda wangi, iku tandha yen Sang Prabu wis mantêp marang agama Rasul, nanging yen gandane ora wangi, iku anandhakake: yen Sang Prabu isih panggalih Buddha. Sunan Kalijaga banjur nyipta, padha sanalika banyu sêndhang banjur dadi wangi gandane, ing kono Sunan kalijaga matur marang Sang Prabu, kaya kang wis kathandha, yen Sang Prabu nyata wis mantêp marang agama Rasul, amarga banyu sêndhang gandane wangi. (11)
Ature Sabdapalon marang Sang Prabu: Punika kasêkten punapa?
kasêktening uyuh kula wingi sontên, dipunpamerakên dhatêng kula. Manawi
kula timbangana nama kapilare, mêngsah uyuh-kula piyambak, ingkang kula
rêbat punika? Paduka sampun kêlajêng kêlorob, karsa dados jawan,
irib-iriban, rêmên manut nunut-nunut, tanpa guna kula êmong, kula wirang
dhatêng bumi langit, wirang momong tiyang cabluk, kula badhe pados
momongan ingkang mripat satunggal, botên rêmên momong paduka. Manawi
kula sumêdya ngêdalakên kaprawiran, toya kula-êntut sêpisan kemawon,
sampun dados wangi. Manawi paduka botên pitados, kang kasêbut ing
pikêkah Jawi, nama Manik Maya, punika kula, ingkang jasa kawah wedang
sanginggiling rêdi rêdi Mahmeru punika sadaya kula, adi Guru namung
ngideni kemawon, ing wêkdal samantên tanah Jawi sitinipun
gonjang-ganjing, saking agênging latu ingkang wontên ing ngandhap siti,
rêdi-rêdi sami kula êntuti, pucakipun lajêng anjêmblong, latunipun
kathah ingkang mêdal, mila tanah Jawi lajêng botên goyang, mila
rêdi-rêdi ingkang inggil pucakipun, sami mêdal latunipun sarta lajêng
wontên kawahipun, isi wedang lan toya tawa, punika inggih kula ingkang
damêl, sadaya wau atas karsanipun Latawalhujwa, ingkang damêl bumi lan
langit. Punapa cacadipun agami Buddha, tiyang sagêd matur piyambak
dhatêng Ingkang Maha Kuwasa. Paduka yêktos, manawi sampun santun agami
Islam, nilar agami Buddha, turun paduka tamtu apês, Jawi kantun jawan,
Jawinipun ical, rêmên nunut bangsa sanes. Benjing tamtu dipunprentah
dening tiyang Jawi ingkang mangrêti.
Cobi paduka-yêktosi, benjing: sasi murub botên tanggal, wiji bungkêr
botên thukul, dipuntampik dening Dewa, tinanêma thukul mriyi, namung
kangge têdha pêksi, mriyi punika pantun kados kêtos, amargi paduka
ingkang lêpat, rêmên nêmbah sela. Paduka-yêktosi, benjing tanah Jawa
ewah hawanipun, wêwah bênter awis jawah, suda asilipun siti, kathah
tiyang rêmên dora, kêndêl tindak nistha tuwin rêmên supata, jawah salah
masa, damêl bingungipun kanca tani. Wiwit dintên punika jawahipun sampun
suda, amargi kukuminipun manusa anggenipun sami gantos agami. Benjing
yen sampun mrêtobat, sami engêt dhatêng agami Buddha malih, lan sami
purun nêdha woh kawruh, Dewa lajêng paring pangapura, sagêd wangsul
kados jaman Buddha jawahipun”.
Sang Prabu mirêng ature Sabdapalon, ing batos rumaos kaduwung bangêt
dene ngrasuk agama Islam, nilar agama Buddha. Nganti suwe ora ngandika,
wasana banjur ngandika, amratelakake yen ênggone mlêbêt agama Islam iku,
amarga kêpencut ature putri Cêmpa, kang ngaturake yen wong agama Islam
iku, jarene besuk yen mati, antuk swarga kang ngungkuli swargane wong
kapir.
Sabdapalon matur, angaturake lêpiyan, yen wiwit jaman kuna mula, yen
wong lanang manut wong wadon, mêsthi nêmu sangsara, amarga wong wadon
iku utamane kanggo wadhah, ora wênang miwiti karêp, Sabdapalon akeh-akeh
ênggone nutuh marang Sang Prabu.
Sang Prabu ngandika: “Kok-tutuha iya tanpa gawe, amarga barang wis
kêbacut, saiki mung kowe kang tak-tari, kapriye kang dadi kêkêncênganing
tekadmu? Yen aku mono ênggonku mlêbu agama Islam, wis disêkseni dening
si Sahid, wis ora bisa bali mênyang Buddha mêneh”.
Sabdapalon matur yen arêp misah, barêng didangu lungane mênyang
ngêndi, ature ora lunga, nanging ora manggon ing kono, mung nêtêpi
jênênge Sêmar, nglimputi salire wujud, anglela kalingan padhang. Sang
Prabu diaturi ngyêktosi, ing besuk yen ana wong Jawa ajênêng tuwa,
agêgaman kawruh, iya iku sing diêmong Sabdapalon, wong jawan arêp
diwulang wêruha marang bênêr luput.
Sang Prabu karsane arêp ngrangkul Sabdapalon lan Nayagenggong,
nanging wong loro mau banjur musna. Sang Prabu ngungun sarta nênggak
waspa, wusana banjur ngandika marang Sunan Kalijaga: “Ing besuk nagara
Blambangan salina jênêng nagara Banyuwangi, dadiya têngêr Sabdapalon
ênggone bali marang tanah Jawa anggawa momongane. Dene samêngko
Sabdapalon isih nglimput aneng tanah sabrang”. Sunan Kalijaga banjur
didhawuhi nêngêri banyu sêndhang, yen gandane mari wangi, besuk wong
Jawa padha ninggal agama Islam ganti agama Kawruh.
Sunan Kalijaga banjur jasa bumbung loro kang siji diiseni banyu tawa,
sijine diiseni banyu sêndhang. Banyu sêndhang mau kanggo tandha, yen
gandane mari wangi, wong tanah Jawa padha salin agama kawruh. Bumbung
sawise diiseni banyu, banjur disumpêli godhong pandan-sili, sabanjure
digawa sakabate loro.
Sang Prabu Brawijaya banjur tindak didherekake Sunan Kalijaga lan
sakabate loro, tindake kawêngen ana ing dalan, nyare ana ing Sumbêrwaru,
esuke bumbunge dibukak, banyune diambu isih wangi, nuli mbanjurake
tindake, wayah surup srêngenge, wis têkan ing Panarukan. Sang Prabu
nyare ana ing kono, ing wayah esuk, banyu ing bumbu diganda isih wangi,
Sang Prabu mbanjurake tindake.
Barêng wis wayah surup srêngenge, têkan ing Bêsuki, Sang Prabu uga
nyare ana ing kono, esuke banyu ing bumbung diganda mundhak wangine,
Sang Prabu banjur nêrusake tindake nganti wayah surup srêngenge, têkan
ing Prabalingga, ana ing kono uga nyare sawêngi, esuke banyune ditiliki,
banyune tawa isih enak, nanging munthuk, unthuke gandane arum, nanging
mung kari sathithik, amarga kêrêp diunjuk ana ing dalan, dene banyune
sêndhang barêng ditiliki gandane dadi bangêr, tumuli dibuwang. Sang
Prabu banjur ngandika marang Sunan Kalijaga: “Prabalingga ing besuk
jênênge loro, Prabalingga karo Bangêrwarih 12 ing kene besuk dadi
panggonan kanggo pakumpulane wong-wong kang padha ngudi kawruh
kapintêran lan kabatinan, Prabalingga têgêse prabawane wong Jawa
kalingan prabawane tangga”. Sang Prabu mbanjurake tindake, ing pitung
dinane, wis têkan ing Ampelgadhing. Nyai Agêng Ampelgadhing tumuli
mêthukake banjur ngabêkti marang Sang Prabu karo muwun, sarta akeh-akeh
sêsambate.
Sang Prabu banjur ngandika: “Wis aja nangis êngger, mupusa yen kabeh
mau wis dadi karsane Kang Maha Kuwasa, kudu mangkene. Aku lan kowe mung
sadarma nglakoni, kabeh lêlakon wis ditulis aneng lokhilmakful. Bêgja
cilaka ora kêna disinggahi, nanging wajibe wong urip kudu kêpengin
mênyang ilmu”.
Nyai Agêng Ampel banjur matur marang Sang Prabu, ngaturake patrape
ingkang wayah Prabu Jimbun, kaya kang wis kasêbut ing ngarêp. Sang Prabu
banjur dhawuh nimbali Prabu Jimbun. Nyai Ampel nuli utusan mênyang
Dêmak nggawa layang, satêkane ing Dêmak, layang wis katur marang Sang
Prabu Jimbun, ora antara suwe Prabu Jimbun budhal sowan mênyang Ampel.
Kacarita putra Nata ing Majapahit, kang aran Raden Bondhankajawan ing
Tarub, mirêng pawarta yen nagara Majapahit dibêdhah Adipati Dêmak,
malah Sang Prabu lolos saka jroning pura, ora karuhan mênyang ngêndi
tindake, rumasa ora kapenak panggalihe, banjur tindak marang Majapahit,
tindake Raden Bondhankajawan namur kula, nungsung warta ing ngêndi
dununge ingkang rama, satêkane Surabaya, mirêng warta yen ingkang rama
Sang Prabu têdhak ing Ampel, nanging banjur gêrah, Raden Bondhankajawan
nuli sowan ngabêkti.
Sang Prabu ndangu: “Sing ngabêkti iki sapa?”
Raden Bondhankajawan matur yen panjênêngane kang ngabêkti.
Sang Prabu banjur ngrangkul ingkang putra, gêrahe Sang Prabu sangsaya
mbatêk, ngrumaosi yen wis arêp kondur marang jaman kalanggêngan,
pangandikane marang Sunan Kalijaga mangkene: Sahid, nyêdhaka mrene, aku
wis arêp mulih marang jaman kalanggêngan, kowe gaweya layang mênyang
Pêngging lan Pranaraga, mêngko tak-wenehane tandha asta, wis padha
narima rusake Majalêngka, aja padha ngrêbut kapraboningsun, kabeh mau
wis karsane Kang Maha Suci, aja padha pêrang, mundhak gawe rudahing
jagad, balik padha ngemana rusaking wadya-bala, sebaa marang Dêmak,
sapungkurku sing padha rukun, sapa sing miwiti ala, tak-suwun marang
Kang maha Kuwasa, yudane apêsa.”
Sunan Kalijaga banjur nyêrat, sawise rampung banjur ditapak-astani
dening sang Prabu, sabanjure diparingake marang Pêngging lan Pranaraga.
Sang Prabu banjur ngandika: “Sahid, sapungkurku kowe sing bisa momong
marang anak putuku, aku titip bocah iki, saturun-turune êmongên, manawa
ana bêgjane, besuk bocah iki kang bisa nurunake lajêre tanah Jawa, lan
maneh wêkasku marang kowe, yen aku wis kondur marang jaman kalanggêngan,
sarekna ing Majapahit sa-lor-wetane sagaran, dene pasareyaningsun bakal
sun-paringi jênêng Sastrawulan, lan suwurna kang sumare ana ing kono
yayi Raja Putri Cêmpa, lan maneh wêlingku, besuk anak-putuku aja nganti
entuk liya bangsa, aja gawe senapati pêrang wong kang seje bangsa.”
Sunan Kalijaga sawise dipangandikani banjur matur: “Punapa Sang Prabu
botên paring idi dhatêng ingkang putra Prabu Jimbun jumênêngipun Nata
wontên ing tanah Jawi?”
Sang Prabu ngandika: “Sun-paringi idi, nanging mung mandhêg têlung turunan.”
Sunan kalijaga nyuwun sumurup mungguh têgêse araning bakal pasareyane Sang Prabu.
Sang Prabu ngandika: “Sastra têgêse tulis, Wulan têgêse damaring
jagad, tulise kuburku mung kaya gêbyaring wulan, yen isih ana gêbyaring
wulan, ing têmbe buri, wong Jawa padha wêruh yen sedaku wis ngrasuk
agama Islam, mula tak-suwurake Putri Cêmpa, amarga aku wis diwadonake si
Patah, sarta wis ora dianggêp priya, nganti kaya mangkene siya-siyane
marang aku, mulane ênggonku mangêni madêge Ratu mung têlung turunan,
amarga si Patah iku wiji têlu, Jawa, Cina lan raksasa, mula kolu marang
bapa sarta rusuh tindake, mula wêkasku, anak-putuku aja entuk seje
bangsa, amarga sajroning sihsinihan di seje bangsa mau nganggo ngobahake
agamane, bisaa ngapêsake urip, mula aku paring piwêling aja gawe
senapati pêrang wong kang seje jinis, mundhak ngenthengake Gustine, ing
sajroning mangun yuda, banjur mangro tingal, wis Sahid, kabeh
pitungkasku, tulisên.”
Sang Prabu sawise paring pangandika mangkono, astane banjur sidhakêp,
têrus seda, layone banjur disarekake ana ing astana Sastrawulan ing
Majapahit, katêlah nganti saprene kocape kang sumare ana ing kono iku
Sang Putri Cêmpa, dene mungguh satêmêne Putri Cêmpa iku sedane ana ing
Tuban, dununing pasareyan ana ing Karang Kumuning.
Barêng wis têlung dina saka sedane Sang Prabu Brawijaya, kacarita
Sultan Bintara lagi rawuh ing Ampelgadhing sarta kapanggih Nyai Agêng.
Nyai Agêng ngandika: “Wis bêgjane Prabu Jimbun ora nungkuli sedane
ingkang rama, dadi ora bisa ngabêkti sarta nyuwun idi ênggone jumênêng
Nata, sarta nyuwun pangapura kabeh kaluputane kang wis kêlakon”.
Prabu Jimbun ature marang Nyai Agêng, iya mung mupus pêpêsthen, barang wis kêbacut iya mung kudu dilakoni.
Sultan Dêmak ana ing Ampel têlung dina lagi kondur.
Kacarita Adipati Pêngging lan Pranaraga, iya iku Adipati
Andayaningrat ing Pêngging lan Bathara katong ing Pranaraga, wis padha
mirêng pawarta yen nagara Majapahit dibêdhah Adipati Dêmak, nanging
ênggone mbêdhah sinamun sowan riyaya, dene ingkang rama Sang Prabu lan
putra Raden Gugur lolos saka praja, ora karuhan jujuge ana ing ngêndi,
Adipati Pêngging lan Adipati Pranaraga bangêt dukane, mula banjur dhawuh
ngundhangi para wadya sumêdya nglurug pêrang marang Dêmak, labuh bapa
ngrêbut praja, para wadya-bala wis rumanti gêgamaning pêrang pupuh, mung
kari budhale bae, kasaru têkane utusane Sang Prabu maringake layang.
Adipati Pêngging lan Adipati Pranaraga sawise tampa layang lan diwaos,
layang banjur disungkêmi kanthi bangêt ing pamuwune lan bangêt anjêntung
panggalihe, tansah gedheg-gedheg lan gêrêng-gêrêng, wajane kêrot-kêrot,
surya katon abang kaya gêni, lan kawiyos pangandikane sêru, kang
surasane nyupatani marang panjênêngane dhewe, muga aja awet urip,
mundhak ndêdawa wirang.
Adipati sakarone padha puguh ora karsa sowan marang Dêmak, amarga
saka putêking panggalihe banjur padha gêrah, ora antara lawas padha
nêmahi seda, dene kaol kang gaib, sedane Adipati Pêngging lan Adipati
Pranaraga padha ditênung dening Sunan Giri, pamrihe supaya aja ngribêdi
ing têmbe buri. Mula carita bêdhahe Majapahit iku mung dicêkak, ora
satimbang karo gêdhene nagara sarta ambane jajahane, amarga aran ambuka
wêwadining ratu, putra mungsuh bapa, yen dirasa satêmêne saru bangêt.
Mula carita bêdhahe Majapahit sinêmonan dening para pujangga wicaksana,
mangkene pasêmone:
1] Amarga saka kramate para Wali, kêrise Sunan Giri ditarik mêtu tawone ngêntupi wong Majapahit.
[2] Sunan Cirêbon badhonge mêtu tikuse maewu-ewu, padha mangani sangu lan bêkakas jaran, wong Majapahit bubar, amarga wêruh akehing tikus.
[3] Pêthi saka Palembang ana satêngahing paprangan dibukak mêtu dhêmite, wong Majapahit padha kagegeran amarga ditêluh ing dhêmit.
[4] Sang Prabu Brawijaya sedane mekrad.
1] Amarga saka kramate para Wali, kêrise Sunan Giri ditarik mêtu tawone ngêntupi wong Majapahit.
[2] Sunan Cirêbon badhonge mêtu tikuse maewu-ewu, padha mangani sangu lan bêkakas jaran, wong Majapahit bubar, amarga wêruh akehing tikus.
[3] Pêthi saka Palembang ana satêngahing paprangan dibukak mêtu dhêmite, wong Majapahit padha kagegeran amarga ditêluh ing dhêmit.
[4] Sang Prabu Brawijaya sedane mekrad.
Banjure pangandikane kiyai Kalamwadi marang muride kang aran
Darmagandhul, kaya kang kapratelakake ing ngisor iki: Kabeh mau mung
pasêmon, mungguh sanyatane, carita bêdhahing Majapahit iku kaya kang
tak-caritakake ing ngarêp. Nagara Majapahit iku rak dudu barang kang
gampang rusake, ewadene bisa rusak mung amarga dikritiki tikus. Lumrahe
tawon iku bubar amarga saka dipangan ing wong. Alas angkêr akeh dhêmite,
bubaring dhêmit yen alase dirusak dening wong, arêp ditanduri. Nanging
yen Majapahit rusake amarga saking tikus, tawon lan dhêmit, sapa kang
ngandêl yen rusake Majapahit amarga tikus, tawon lan dhêmit, iku
pratandha yen wong mau ora landhêp pikire, amarga carita kang mangkono
mau kalêbu aneh lan ora mulih ing nalar, ora cocog lair lan batine, mula
mung kanggo pasêmon, yen dilugokake jênênge ambukak wadine Majapahit,
mula mung dipralambangi pasêmon kang orang mulih karo nalare. Dene
têgêse pasêmon mau mangkene:
Tikus iku watake ikras-ikris, suwe-suwe yen diumbar banjur ngrêbda,
têgêse: para ‘ulama dhek samana, nalika lagi têkane nyuwun panguripan
marang sang Prabu ing Majapahit, barêng wis diparingi, piwalêse ngrusak.
Tawon iku nggawa madu kang rasane manis, gêgamane ana ing silit, dene
panggonane ana ing gowok utawa tala, têgêse: maune têkane nganggo
têmbung manis, wusana ngêntup saka ing buri, dene tala têgêse mêntala
ngrusak Majapahit, sapa kang ngrungu padha gawok.
Dene dhêmit diwadhahi pêthi saka Palembang, barêng dibukak muni
jumêglug, têgêse: Palembang iku mlembang, iya iku ganti agama, pêthi
têgêse wadhah kang brukut kanggo madhahi barang kang samar, dhêmit
têgêse samar, rêmit, rungsid, dhêmit iku uga tukang nêluh. Mungguh
gênahe mangkene: bêdhahe nagara Majapahit sarana ditêluh kalayan primpên
lan samar, nalika arêp pambêdhahe ora ana rêmbag apa-apa, samudanane
mung sowan garêbêgan, dadi dikagetake, mula wong Majapahit ora sikêp
gêgaman pêrang, wêruh-wêruh Adipati Têrung wis ambantu Adipati Dêmak.
Kuna-kunane ora ana praja gêdhe kaya Majapahit bêdhahe mung saka
diêntup ing tawon sarta dikritiki ing tikus bae, apa dene bubare wong
sapraja mung saka ditêluh ing dhêmit.
Bêdhahe Majapahit swarane jumêgur, kêprungu saka ing ngêndi-êndi
nagara, yen bêdhahe saka binêdhah dening putra, iya iku Wali wolu utawa
Sunan wolu kang padha dimêmule wong Jawa, sangane Adipati Dêmak, kabeh
mau padha mbalela mbalik.
Banjure maneh pangandikane kiyai Kalamwadi: Kandhane guruku Rahaden
Budi Sukardi, sadurunge Majapahit bêdhah, manuk kuntul iku durung ana
kang nganggo kucir, barêng nagara wis ngalih marang Dêmak, kahanan ing
dunya nuli malih, banjur ana manuk kuntul nganggo kucir.
Prabu Brawijaya sinêmonan ing gaib: kêbo kombang atine êntek dimangsa
tuma kinjir, kêbo têgêse ratu sugih, kombang têgêse mênêng swarane kang
mbrêngêngêng, iya iku Prabu Brawijaya panggalihe têlas nalika bêdhahe
Majapahit, kajaba mung kendêl gêrêng-gêrêng bae, ora karsa nglawan
pêrang, dene tuma kijir iku tumane celeng, tuma têgêse tuman, celeng iku
iya aran andhapan, iya iku Raden Patah nalika têkane ana ing Majapahit
sumungkêm marang ingkang rama Sang Prabu, ing wêktu iku banjur diparingi
pangkat, têgêse oleh ati saka Sang Prabu, wusana banjur mukul pêrang
ngrêbut nagara, ora ngetung bênêr utawa luput, nganti ngêntekake
panggalihe Sang Prabu.
Dene kuntul nganggo kucir iku pasêmone Sultan Dêmak, ênggone
nyêri-nyêri marang ingkang rama Sang Prabu, dumeh agamane Buddha kawak
kapir kupur, mulane Gusti Allah paring pasêmon, githok kuntul kinuciran,
têgêse: tolehên githokmu, ibumu Putri Cina, ora kêna nyêri-nyêri marang
wong seje bangsa, Sang Prabu Jimbun iku wiji têlu, purwane Jawa, iya
iku Sang Prabu Brawijaya, mula Sang Prabu Jimbun gêdhe panggalihe melik
jumênêng Nata, mulane melik ênggal sugih, amarga katarik saka ibune,
dene ênggone kêndêl nanging tanpa duga iku saka wijine Sang Arja Damar,
amarga Arja Damar iku ibune putri raksasa, sênêng yen ngokop gêtih,
pambêkane siya, mula ana kuntul nganggo kucir iku wis karsaning Allah,
ora mung Sunan Dêmak dhewe bae kang didhawuhi ngrumasani kaluputane,
nanging sanadyan para Wali liyane uga didhawuhi ngrumasani, yen ora
padha gêlêm ngrumasani kaluputane, dosane lair batin, mula jênênge Wali
ditêgêsi Walikan: dibêciki malês ngalani.
Dene anane bangsa Cina padha nênêka ana ing tanah Jawa iku
dêdongengane mangkene: Jare, dhek jaman kuna, nalika santri Jawa durung
akeh kawruhe, sawise padha mati, suksmane akeh kang katut angin banjur
thukul ana ing tanah China, mula saiki banjur padha bali mulih marang
tanah Jawa, dadi suksmane bangsa mau, iku mau-maune iya akeh kang suksma
Jawa.
Darmagandhul matur: “kiyai! Kang diarani agama Srani iku kang kaya apa?”
Kiyai Kalamwadi banjur nêrangake: “Kang diarani agama Srani iku
têgêse sranane ngabêkti: têmên-têmên ngabêkti marang Pangeran, ora
nganggo nêmbah brahala, mung nêmbah marang Allah, mula sêbutane Gusti
Kanjêng Nabi ‘Isa iku Putrane Allah, awit Allah kang mujudake, mangkono
kang kasêbut ing kitab Anbiya”.
Banjure pangandikane kiyai Kalamwadi.
Sultan Dêmak waskitha ing gaib, rumaos kadukan dening Kang Maha
Kuwasa, mula banjur ngrumaosi kabeh kaluputane, nuli sowan andêdagan ana
ing pasareyane ingkang rama, barêng wis antara têlung dina lawase,
kaprênah pusêring kuburan tanpa sangkan thukul wit-witan warna papat,
siji warnane irêng sêmu abang dalah godhong sarta kêmbange, loro wit
sarta kêmbange putih godhonge sêdhêngan, têlu wit kang godhonge
ngrêmbuyut mubêng kaya payung, papat wit kang godhonge lêmbut sarta mawa
êri, lan wêktu iku sajroning pasareyane Sang Prabu kêprungu ana swara
dumêling, mangkene ujaring swara: “Êntek katrêsnanku marang anak. Den
enak mangan turu. Ana gajah digêtak kaya kucing, sanajan matiya ing
tata-kalairane, nanging lah eling-elingên ing besuk, yen wis agama
kawruh, ing têmbe bakal tak-walês, tak-ajar wêruh ing nalar bênêr lan
luput, pranatane mêngku praja, mangan babi kaya dhek jaman Majapahit.”
Sultan Dêmak mirêng swara dumêling kang surasane mangkono iku, ing
batos bangêt kaduwung marang apa kang wis dilampahi, mula nganti suwe
njêgrêg ora bisa ngandika, ngrumaosi klirune dene nuruti rêmbuge para
Sunan kabeh, nganti wani mungsuh ingkang rama sarta ngrusak Majapahit.
Iya wiwit titi masa iku anane wit-witan warna papat kang padha thukul
ana ing kuburan, dadi pasêmon kabeh, iya iku Tlasih, Sêmboja, Turugajah
lan Gêtakkucing. Mula nganti tumêka saprene wit Sêmboja panggonane ana
ing kuburan, kêmbang Tlasih kanggo ngirim para lêluhur, godonge
Gêtakkucing yen kasenggol banjur obah, godhonge uga banjur mingkup kaya
dene godhong Gêtakkucing.
Sawise mangkono, Sultan Dêmak banjur kondur, sakondure saka
pasareyane ingkang rama, bangêt panalangsane ing dalêm batos, tansah
ngrumaosi ing kalêpatane.
Sunan Kalijaga uga waskitha ing gaib yen sinêmonan dening Kang Maha
Kuwasa, mula uga bangêt panalangsane sarta ngrumaosi kaluputane, mula
banjur mangagêm sarwa wulung, beda karo para Wali liyane isih padha
manganggo sarwa putih. Kabeh mau ora padha ngrumasani kaluputane, mung
Sunan Kalijaga piyambak rumaos yen kadukan dening Kang Maha Kuwasa, mula
bangêt mrêtobate, wasana banjur pinaringan pangapura dening Allah,
sinêmonan wiwit anane orong-orong githoke tumêka ing punuk disêsêli
tataling kayu jati, mungguh karêpe: punukmu panakna, sajatining ‘ilmu
iku ora susah maguru marang wong ‘Arab, ‘ilmuning Gusti Allah wis ana
ing githokmu dhewe-dhewe,wujude puji thok, nanging dudu puji jatining
kawruh, kang ngawruhi sajatining urip, urip dadi wayangan Dzating
Pangeran, manusa bisa apa, mobah mosik mung sadarma nglakoni, budi kang
ngobahake, sabda iku mêtu saka ing karêp, karêp mêtu saka ing budi, budi
iku Dzate Kang Maha Agung, agung iku wis samêkta, tanpa kurang tan
wuwuh, tanpa luwih sarta ora arah ora ênggon.
Kiyai kalamwadi nutugake caritane: “Kandhane guruku Rahaden Budi
Sukardi mangkene: mungguh kang katarima, muji marang Allah iku, iku
sindhenan Dharudhêmble. Têmbung dhar iku têgêse wudhar, ru iku têgêse
ruwêt sulit lan rungsit, dene dhêmble têgêse dhêmbel dadi siji, yen wis
sumurup têpunge sarat sari’at tarekat hakekat lan ma’rifat, iku mau wis
muji tanpa ngucap, sarak iku sarate ngaurip, iya iku nampik milih
iktiyar lan manggaota, sari’at iku saringane kawruh agal alus, tarekat
iku kang nimbang lan nandhing bênêr lan luput, hakekat iku wujud, wujud
karsaning Allah, kang ngobahake sarta ngosikake rasane budi, wêruh ora
kasamaran ing sawiji-wiji. Yen kowe wis ngrêti marang têgêse
Dharudhêmble, mêsthi wis marêm marang kawruhmu dhewe. Mangan woh kawruh
lan budi, sêmbahe kaya wêsi kang dilabuh ana ing gêni ilang abange mung
rupa siji, kang muji lan kang dipuji wis nunggal dadi sawiji, dhêmble
wujud siji. Yen kowe wis bisangawruhi surasane kang tak-kandhakake iki,
jênênge munajad. Saupama wong nulup manuk, yen ra wêruh prênahe manuke,
masa kênaa, ênggone nulup mung ngawur. Yen kawruhe wong pintêr ora angel
yen disawang, mêtune saka ing utêk”.
Darmagandhul matur, nyuwun ditêrangake bab ênggone Nabi Adam lan Babu
Kawa padha kêsiku dening Pangeran, sabab saka ênggone padha dhahar wohe
kayu Kawruh kang ditandur ana satêngahing taman Pirdus. Ana maneh kitab
kang nêrangake, kang didhahar Nabi Adam lan Babu Kawa iku woh Kuldi,
kang ditandur ana ing swarga. Mula nyuwun têrange, yen ing kitab Jawa
caritane kapriye, kang nyêbutake kok mung kitab ‘Arab lan kitabe wong
Srani.
Kiyai Kalamwadi banjur nêrangake, yen kitabe wong Jawa ora nyêbutake
bab mangkono iku, dene Sajarah Jawa iya ana kang nyêbutake turun Adam,
iya kitab Manik Maya.
Kiyai Kalamwadi banjur ngandhakake: “Sawise buku-buku pathokan agama
Buddha diobongi, amarga mundhak ngrêribêdi agama Rasul, sanadyan buku
kang padha disimpêni dening para wadya, iya dipundhut banjur diobongi,
nalika sabêdhahe Majapahit, sapa kang durung gêlêm nganggo agama Islam
banjur dijarah rajah, mula wong-wong ing kono padha wêdi marang
wisesaning Ratu. Dene wong-wong kang wis padha gêlêm salin agama Rasul,
banjur padha diganjar pangkat utawa bumi sarta ora padha nyangga pajêg,
mulane wong-wong ing Majapahit banjur padha ngrasuk agama Islam, amarga
padha melik ganjaran. Ing wêktu iku Sunan Kalijaga, kagungan panggalih,
caritane lêluhure supaya aja nganti pêdhot, banjur iyasa wayang, kanggo
gantine kitab-kitab kuna kang wis padha diobongi. Ratu Mataram uga
mangun carita sajarahe para lêluhur Jawa, buku-buku sakarine, kang isih
padha disimpên uga padha dipundhut kabeh, nanging wis padha amoh, Sang
Nata ing Mataram andangu para wadya, nanging wis padha ora mênangi,
wiwit Kraton Gilingwêsi nganti tumêka Mataram wis ora kasumurupan
caritane, buku-buku asli saka ing Dêmak lan Pajang padha dipriksa,
nanging tinêmu tulisan ‘Arab, kitab Pêkih lan Taju-salatina apa dene
Surya-Alam kang kanggo pikukuh, mula Sang Prabu ing Mataram kewran
panggalihe ênggone kagungan karsa iyasa babad carita tanah Jawa. Sang
Prabu banjur dhawuh marang para pujangga, andikakake padha gawe layang
Babad Tanah Jawa, ananging sarehne kang gawe Babad mau ora ngêmungake
wong siji bae, mula ora bisa padha gaweyane, kang diênggo pathokan
layang Lokapala, mungguh caritane kaya kang kasêbut ing ngisor iki”.
Wayahe Nabi Adam iya iku putrane Nabi Sis, arane Sayid Anwar. Sayid
Anwar didukani ingkang rama lan ingkang eyang, amarga wani- wani mangan
wohe wit kayu Budi sêngkêrane Pangeran kang tinandur ana ing swarga.
Ciptane Sayid Anwar supaya kuwasane bisa ngiribi kaya dene kuwasane
Pangeran, ora narima yen mung mangan who Kawruh lan woh Kuldi bae,
nanging wohe kayu Budi kang disuwun. Sayid Anwar miwiti yasa sarengat
dhewe, ora karsa ngagêm agamane ingkang rama lan ingkang eyang, dadi
murtat sarta nampik agamane lêluhure, mangkono uga karsa ngakoni yen
turune Adam sarta Sis, pangraose Sayid Anwar iku dadi saka dadine
piyambak, mung waranane bae saka Adam lan Sis, dadine saka budi hawaning
Pangeran. Ênggone Kagungan pamanggih mangkono mau diantêpi bangêt,
jalaran mangkene: asal suwung mulih marang sêpi, bali marang asale
maneh. Sarehne Sayid Anwar banjur lunga nuruti karêping atine, lakune
mangetan nganti tumêka ing tanah Dewani, ana ing kono banjur kêtêmu karo
ratuning jin arane Prabu Nuradi, Sayid Anwar ditakoni iya banjur
ngandharake lêlakone kabeh, wusanane Sayid Anwar diêpek mantu sarta
dipasrahi kaprabon, ngratoni para jin, jêjuluk Prabu Nurcahya, wiwit
jumênênge Prabu Nurcahya, jênênge nagara banjur diêlih dadi aran nagara
Jawa. Misuwure, kang jumênêng Nata, Jawa jawi ngrêti kawruh agal alus.
Sawise iku Sang Prabu banjur nganggit sastra mung salikur aksara,
saucaping wong Jawa bisa kaucap, dijênêngake Sastra Endra Prawata.
Têmbung Jawa, ditêgêsi: nguja hawa, karsane Sang Prabu: bisaa rowa,
saturun-turune bisaa jumênêng Nata mêngkoni tanah Jawa. Sang Prabu
putrane siji pêparab Sang Hyang Nurrasa, uga dhaup karo putri jin
putrane mung siji iya iku Sang Hyang Wênang. Sang Hyang Wênang uga dhaup
karo putri jin, dene putrane uga mung siji kakung pêparab Sang Hyang
Tunggal, krama oleh putri jin. Sang Hyang Tunggal pêputra Sang Hyang
Guru, kabeh mau turune Sang Hyang Nurcahya, kang padha didhahar woh wit
kayu Budi. Sang Hyang Guru kagungan pangraos yen kuwasane padha karo
Gusti Allah, mula banjur iyasa kadhaton ana pucaking Mahameru, sarta
ngakoni yen purwaning dumadi mêtune asal saka budi hawa nêpsu. Aran Dewa
ngaku misesani mujudake sipat roh, agamane Buddha budi, mangeran
digdayane sarta ngaku Gusti Allah. Sêdya kang mangkono mau iya diideni
dening Kang Maha Kuwasa, sarta kalilan nimbangi jasane Kang Maha Kuwasa.
Dewa iku wêrdine ana loro têgêse: budi hawa, sarta: wadi dawa, mulane
agamane Buddha. Sêbutan Dewi: têgêse: dening wadining wadon iku bisa
ngêtokake êndhas bocah.
Darmagandhul didhawuhi nimbang mungguh kang bênêr kang êndi, mangan woh wit kayu Kawruh, apa wit kayu Budi, apa woh wit Kuldi?
Saka panimbange Darmagandhul, kabeh iku iya bênêr, sênêngan salah
siji êndi kang disênêngi, diantêpi salah siji aja nganti luput. Yen kang
dipangan woh wit kayu Budi, agamane Buddha budi, panyêbute marang Dewa;
manawa mangan woh wit kawruh, pênyêbute marang Kangjêng Nabi ‘Isa,
agamane srani, yen sênêng mangan woh wit kayu Kuldi, agamane Islam,
sambate marang nabi panutan; iya iku Gusti Kangjêng Nabi Rasul; dene yen
dhêmên Godhong Kawruh Godhong Budi, panêmbahe marang Pikkong, sarta
manut sarake Sisingbing lan Sicim; salah sijine aja nganti luput. Yen
bisa woh-wohan warna têlu iku mau iya dipangan kabeh, yen wong ora
mangan salah sijine woh mau, mêsthine banjur dadi wong bodho, uripe kaya
watu ora duwe kêkarêpan lan ora mangrêti marang ala bêcik. Dene mungguh
bêcike wong urip iku mung kudu manut marang apa alame bae, dadi ora
aran siya-siya marang uripe, yen Kalifah dhahar woh Budi, iya melu
mangan woh Budi, yen Kalifah dhahar woh kawruh, iya melu mangan who
kawruh, yen kalifah dhahar woh Kuldi, iya melu mangan woh Kuldi. Dene
prakara bênêr utawa lupute, uki Kalifah kang bakal tanggung. Sarehne
diênut wong akeh, dadi Panutan kudu kang bênêr, amarga wong dadi Panutan
iku saupama têtuwuhan minangka wite. Yen wong ora gêlêm manut marang
kang bênêre kudu diênut, iku kaya dene iwak kang mêtu saka ing banyu.
Saupama woh ora gêlêm nempel wit, mêsthi dadi glundhungan kang tanpa
dunung. Awit saka iku, mulane wong iku kudu ngelingi marang agamane kang
nurunake, amarga sanadyan saupama ana salahe, Gusti Allah mêsthi paring
pangapura. Darmagandhul matur nyuwun têrange agama Rasul lan
liya-liyane, mungguh kang dadi bedane apa?
Kiyai Kalamwadi banjur nêrangake beda-bedane, yen saka dhawuhe kang
Maha Kuwasa, manusa didhawuhi muja marang agamane. Nanging banjur akeh
kang kliru muja marang barang kang katon, kaya ta kêris, tumbak, utawa
liya-liyane barang. Kang kaya mangkono mau ngrusakake agama, amarga
banjur mangeran marang wujud, satêmah lali marang Pangerane, amarga maro
tingal marang barang rêrupan. Wong urip iku kudu duwe gondhelan agama,
amarga yen ora duwe agama mêsthi duwe dosa, mung bae dosane mau ana kang
sathithik lan ana kang akeh. Dene kang bisa nyirnakake (nyudakake) dosa
iku, mung banyu suci, iya iku tekad suci lair batin. Kang diarani banyu
tekad suci iku kang êning, iya iku minangka aduse manusa, bisa ngrêsiki
lair batine. Yen wong luwih, ora ngarêp-arêp munggah swarga, kang
digoleki bisaa nikmat mulya punjula saka sapadhane, aja nganti nêmu
sangsara, bisaa duwe jênêng kang bêcik, sinêbut kang utama, bisaa nikmat
badan lan atine, mulya kaya maune, kaya nalika isih ana ing alam samar,
ora duwe susah lan prihatin. Lawang swarga iku prêlu dirêsiki, dirêngga
ing tekad kang utama, supaya aja ngrêribêdi ana ing donyane, bisaa
slamêt lair batine. Kang diarani lawang swarga lan lawang nêraka iku,
pancadan kang tumuju marang kabêgjan utawa kacilakan. Yen bêcik narik
raharja, yen ala ngundhuh cilaka, mula pangucap kang ala, mêsthi mlêbu
yomani. Yen bêcik, bisa tampa ganjaran.
Darmagandhul matur maneh, nyuwun têrange, manusa ing dunya wujude
mung lanang lan wadon, dadine kok banjur warna-warna, ana Jawa, ‘Arab,
Walanda lan Cina. Dene sastrane kok uga beda-beda. Iku maune kêpriye,
dalah têgêse sarta cacahing aksarane kok uga beda-beda. Geneya kok ora
nganggo aksara warna siji bae?
Kyai Kalamwadi banjur nêrangake, yen kabeh-kabeh mau wis dadi karsane
Kang Maha Kuwasa. Mula aksarane digawe beda-beda, supaya para kawulane
padha mangan woh wit kayu Budi lan woh wit kayu Kawruh, amarga manusa
diparingi wahyu kaelingan, bisa mêthik who Kawruh lan woh Budi,
pamêthike sapira sagaduke. Gusti Allah uga iyasa sastra, nanging
sastrane nglimputi ing jêro, lan manut wujud, iya iku kang diarani
sastra urip, manusa ora bisa anggayuh, sanadyan para Auliya sarta para
Nabi ênggone nggayuh iya mung sagaduke. Woh wit Kawruh lan woh wit Budi
ditandhani nganggo sipat wujud, dicorek ana ing dluwang, nganggo mangsi
supaya wong bisa wêruh, mula jênênge dalwang, têgêse mêtu wangune,
mangsi têgêse mangsit, dadi yen dalwang ditrapi mangsi, mêsthi banjur
mêtu wangune, mangsit mangan kawruh, mula jênêng kalam, amarga kawruhe
anggawa alam. Sastra warna-warna paringe kang Maha-Kuwasa, iku wajib
dipangan, supaya sugih pangrêten lan kaelingan, mung wong kang ora
ngrêti sastra paringe Gusti Allah, mêsthi ora mangêrti marang wangsit.
Auliya Gong Cu kumênthus niru sastra tulisan paringe Gusti allah,
nanging panggawene ora bisa, sastrane unine kurang, dadi pelon, para
Auliya panggawene sastra dipathoki cacahe, mung aksara Cina kang akeh
bangêt cacahe, nanging unine pelo, amarga Auliya kang nganggit kêsusu
mangan woh Kawruh, ing mangka iya kudu mangan woh wit kayu Budi. Auliya
mau lali yen tinitah dadi manusa. Ewadene mêksa nganggo kuwasane Kang
Maha Kuwasa, anggayuh kang dudu wajibe, kêsusu tampa panglulu nganggit
sastra kang nganti tanpa etungan cacahe, jênênge sastra godhong.
Godhonge wit Budi lan wit Kawruh, dipêthik saka sathithik, ditata
dikumpulake, banjur dianggit kanggo sastra, mulane aksarane nganti ewon.
Auliya Cina kêsiku, amarga arêp gawe sastra urip kaya yasane Gusti
Allah. Auliya Jawa ênggone mangan woh wit kayu Budi nganti warêg, mula
ênggone nganggit aksara iya dipathoki cacahe. Auliya Arab ênggone mangan
woh wit kayu Kuldi akeh bangêt. Dene ênggone nganggit aksara iya
dipathoki cacahe. Nanging yen sastra yasane Gusti Allah, dadine saka
sabda, wujude dadi dhewe, mulane unine iya cêtha, sastrane ora ana kang
padha.
Darmagandhul banjur didhawuhi nimbang, mungguh anggitane para Auliya kabeh mau kang mratandhani asor luhuring budine kang êndi?
Saka panimbange Darmagandhul, kabeh mau iya bênêr, nanging anggêr
mêtu saka budi. Dene kang gawe aksara mung sathithik, nanging wis bisa
nyukupi, iku mratandhani yen luwih pintêr tinimbang karo liya-liyane.
Kiyai Kalamwadi ngandika: “Yen manusa arêp wêruh sastrane Gusti
Allah, tulisan mau ora kêna ditonton nganggo mripat lair – kudu ditonton
nganggo mripat batin. Yen mangkono iya bisa katon, Gusti Allah iku mung
sawiji, nanging Dzate nyarambahi sakabehing wujud. Yen ndêlêng kudu
nganggo ati kang bêning, ora kêna kacampuran pikiran kang warna-warna,
sarta kudu kang mêlêng ênggone mawas, supaya ora bisa kliru karo
kanyatane”.
Kiyai Kalamwadi lênggah diadhêp garwane aran Endhang Prêjiwati.
Darmagandhul sarta para cantrik iya padha marak. Kiyai Kalamwadi paring
piwulang marang garwane, dadi nêtêpi jênênge priya kudu mulang muruk
marang rabine. Dene kang diwulangake, bab kawruh kasunyatan sarta kawruh
kang kanggo yen wis tumêka ing pati, ing wong sêsomahan iku. Kang wadon
diupamakake omah, sanadyan kahanane wis sarwa bêcik. Nanging sabên
dinane isih kudu dipiyara lan didandani. Saka pangandikane Kiayi
Kalamwadi, wong iku yen dipitakoni, satêmêne ragane wis bisa mangsuli,
sabab ing kono wis ana pangandikane Gusti Allah paring piwulang, nanging
ora mêtu ing lesan, mung paring sasmita kang wis ditulis ana
saranduning badan sakojur.
Pangandikane kiyai Kalamwadi: “Sarehne aku iku wong cubluk, dadi ora
bisa aweh piwulang kang endah, aku mung arêp pitakon marang ragamu,
amarga ragamu iku wis bisa sumaur dhewe”.
Banjure pangandika kiyai Kalamwadi kaya ing ngisor iki. Tanganmu kiwa
iku wis anggawa têgês dhewe, lan wis dadi piwulang kang bêcik lan
nyata, kang anuduhake yen ragamu iku wujude kiwa, mung hawa kang katon.
Têmbung ki: iku têgêse iki, wa: têgêse wêwadhah, ragamu iku di’ibaratake
prau, prau dadi ‘ibarate wong wadon, wong têgêse ngêlowong, wadon
têgêse mung dadi wadhah, dene isine mung têlung prakara, iya iku:
“kar-ri-cis”. Yen prau wis isi têlung prakara iku, wong wadon wis
kêcukup butuhe, dadi ora goreh atine. Dene têgêse kar-ri-cis iku
mangkene.
1. Kar, têgêse dakar, iya iku yen wong lanang wis bisa nêtêpi
lanange, mêsthi wong wadon atine marêm, wusanane dadi nêmu slamêt
ênggone jêjêdhowan.
2. Ri, têgêse pari, iya iku kang minangka pangane wong wadon, yen
wong lanang wis bisa nyukupi pangane, mêsthi wong wadon bisa têntrêm ora
goreh.
3. Cis, têgêse picis, utawa dhuwit, ya iku yen wong lanang wis bisa
aweh dhuwit kang nyukupi, mêsthi wong wadon bisa têntrêm, tak baleni
maneh, cis têgêse bisa goreh atine.
Kosok baline yen wong lanang ora bisa aweh momotan têlung prakara
mau, wong wadon bisa goreh atine. Tangan têngên têgêse etungên
panggawemu, sabên dina sudiya,
sanggup dadi kongkonan, wong wadon wis dadi wajibe ngrewangi kang lanang anggone golek sandhang pangan.
sanggup dadi kongkonan, wong wadon wis dadi wajibe ngrewangi kang lanang anggone golek sandhang pangan.
Bau têgêse kanthi, gênahe wong wadon iku dadi kanthine wong lanang, tumrap nindakake samubarang kang prêlu.
Sikut têgêse singkurên sakehing panggawe kang luput. Ugêl-ugêl têgêse
sanadyan tukar padu, nanging yen isih padha trêsnane iya ora bisa
pêdhot. Epek-epek têgêse ngêpek-ngêpek jênênge kang lanang, awit wong
wadon iku yen wis laki, jênênge banjur melu jênênge kang lanang. Iya iku
kang diarani warangka manjing curiga, warangkane wanita, curigane
jênênge wong lanang.
Rajah (ing epek-epek) têgêse wong wadon iku panganggêpe marang guru-lakine dikaya dene panganggêpe marang raja.
Driji têgêse drêjêg utawa pagêr, iya iku idêrana jiwamu nganggo pagêr
kautaman, wanita iku kudu andarbeni ambêk kang utama, dene driji kabeh
mau ana têgêse dhewe-dhewe.
Jêmpol têgêse êmpol, yen wanita dikarsakake dening priyane, iku kang gampang gêtas rênyah kaya dene êmpoling klapa.
Driji panuduh têgêse wanita nglakonana apa sapituduhe kang priya.
Driji panunggul, têgêse wanita wajib ngunggulake marang priyane, supaya nyupangati bêcik.
Driji manis, têgêse wanita kudu duwe pasêmon utawa polatan kang manis, wicarane kudu kang manis lan prasaja.
Jênthik, têgêse wong wadon iku panguwasane mung sapara limane wong lanang, mula kudu sêtya tuhu marang priyane.
Kuku têgêse ênggone rumêksa marang wadi, paribasane aja nganti kêndho tapihe.
Mungguh pikikuhe wong jêjodhowan iku, wanita kudu sêtya marang lakine
sarta nglakoni patang prakara, iya iku: pawon, paturon, pangrêksa, apa
dene kudu nyingkiri padudon.
Wong jêjodhowan yen wis nêtêpi kaya piwulang iki, mêsthi bisa slamêt sarta akeh têntrême.
Kiyai Kalamwadi banjur paring pangandika maneh, dene kang
dipangandikakake bab pikukuhe wong jêjodhowan. Saka pangandikane kiyai
Kalamwadi, wong jêjodhowan iku pikukuhe kudu duwe ati eling, aja nganti
tumindak kang ora bênêr. Mungguh pikukuhe wong laki-rabi iku, dudu dunya
lan dudu rupa, pikukuhe mung ati eling. Wong jêjodhowan, yen gampang
luwih gampang, nanging yen angel, angele ngluwihi. Wong jêjodhowan itu
luput pisan kêna pisan, yen wis luput, ora kêna tinambak ing rajabrana
lan rupa. Wanita kudu tansah eling yen winêngku ing priya, yen nganti
ora eling, lupute banjur ngambra-ambra, amargi yen wanita nganti cidra,
iku ugi ngilangake Pangerane wong jêjodhowan, dene kang diarani cidra
iku ora mung jina bae, nanging samubarang kang ora prasaja iya diarani
cidra, mula wanita kudu prasaja lair batine, amarga yen ora mangkono
bakal nandhang dosa rong prakara, kang sapisan dosa marang kang lanang,
kapindhone dosa marang Gusti Allah, kang mangkono iku mêsthi ora bisa
nêmu lêlakon kang kapenak. Mula ati, kudu tansah eling, amarga
tumindaking badan mung manut karêping ati, awit ati iku dadi ratuning
badan. Wong jêjodhowan di’ibaratake prau kang gêdhe, lakuning prau manut
satang lan kêmudhine, sanadyan satange bênêr, yen kêmudhine salah, prau
ora bêcik lakune. Wong lanang iku lakuning satang, dene kang wadon
ngêmudheni, sanadyan bêcik ênggone ngêmudheni, nanging yen kang nyatang
ora bênêr, lakune prau iya ora bisa jêjêg, sarta bisa têkan kang
disêdya, amarga kang padha nglakokake padha karêpe, dadi têgêse, wong
jêjodhowan, kudu padha karêpe, mula kudu rukun, rukun iku gawe
karaharjan sarta mahanani katêntrêman, ora ngêmungake wong jêjodhowan
kang rukun bae, kang oleh katêntrêmaning ati, sanadyan tangga têparone
iya melu têntrêm, mula wong rukun iku bêcik bangêt.
Kowe tak-pituturi, mungguh dalane kamulyan iku ana patang prakara:
(1) Mulya saka jênêng.
(2) Mulya saka bandha.
(3) Mulya saka sugih ‘ilmu.
(4) Mulya saka kawignyan.
(1) Mulya saka jênêng.
(2) Mulya saka bandha.
(3) Mulya saka sugih ‘ilmu.
(4) Mulya saka kawignyan.
Kang diarani mulya saka jênêng, iku wong kang utama, bisa oleh
kabêgjan kang gêdhe, nanging kabêgjane mau ora mung kanggo awake dhewe,
kapenake uga kanggo wong akeh liyane. Dene kang mulya saka ing bandha,
lan mulya saka ênggone sugih ‘ilmu, lan mulya saka kapintêran, iku ana
ngêndi bae, iya akeh rêgane.
Mungguh dalane kasangsaran uga ana patang prakara:
(1) Rusaking ati, manusa iku yen pikire rusak, ragane mêsthi iya melu rusak.
(2) Rusaking raga, iya iku wong lara.
(3) Rusaking jênêng, iya iku wong mlarat.
(4) Rusaking budi, iya iku wong bodho, cupêt budine, wong bodho lumrahe gampang nêpsune.
(2) Rusaking raga, iya iku wong lara.
(3) Rusaking jênêng, iya iku wong mlarat.
(4) Rusaking budi, iya iku wong bodho, cupêt budine, wong bodho lumrahe gampang nêpsune.
Kang diarani tampa kanugrahing Gusti Allah, iya iku wong kang sêgêr kawarasan sarta kacukupan, apa dene têntrêm atine.
Wong urip kang kêpengin bisaa dadi wong utama, duweya jênêng kang
bêcik, kanggo têtuladhan marang wong kang padha ditinggal ing têmbene”.
Ki Darmagandhul matur lang nyuwun ditêrangake bab anane wong ing
jaman kuna karo wong ing jaman saiki, iku satêmêne pintêr kang êndi,
amarga wong akeh panêmune warna-warna tumrape bab iku.
Pangandikane kiyai Kalamwadi: “Wong kuna lan wong saiki, iku satêmêne
iya padha pintêre, mung bae tumrape wong ing jaman kuna, akeh kang
durung bisa mujudake kapintêrane, mula katone banjur kaya dene ora
pintêr. Ana dene wong ing jaman saiki ênggone katon luwih pintêr iku
amarga bisa mujudake kapintêrane. Wong ing jaman kuna kapintêrane iya
wis akeh, dene kang mujudake iya iku wong ing jaman saiki. Saupama ora
ana kapintêrane wong ing jaman kuna, mêsthi bae tumrape wong ing jaman
saiki ora ana kang kanggo têtuladhan, amarga kahanan saiki iya akeh kang
nganggo kupiya kahanan ing jaman kuna. Wong ing jaman saiki ngowahi
kahanan kang wis ana, êndi kang kurang bêcik banjur dibêcikake. Wong ing
jaman saiki ora ana kang bisa nganggit sastra, yen manusa iku rumasa
pintêr, iku têgêse ora rumasa yen kawula, mangka uripe manusa mung
sadarma nglakoni, mung sadarma nganggo raga, dene mobah mosik, wis ana
kang murba. Yen kowe arêp wêruh wong kang pintêr têmênan, dununge ana
wong wadon kang nutu sabên dina, tampahe diiseni gabah banjur diubêngake
sadhela, gabah kang ana kabur kabeh, sawise, banjur dadi beda-beda,
awujud bêras mênir sarta gabah, nuli mung kari ngupuki bae, sabanjure
dipilah-pilah. Têgêse: bêras yen arêp diolah kudu dirêsiki dhisik,
miturut kaya karêpe kang arêp olah-olah. Yen kowe bisa mangreh marang
manusa, kaya dene wong wadon kang nutu mau, ênggone nyilah-nyilahake
bêras aneng tampah, kowe pancen wong linuwih, nanging kang mangkono mau
dudu kawadjibanmu, awit iku dadi kawajibane para Raja, kang misesa
marang kawulane. Dene kowe, mung wajib mangrêti tataning praja supaya
uripmu aja kongsi dikul dening sapadhaning manusa, uripmu dadi bisa
slamêt, kowe bakal dadi têtuwa, kêna kanggo pitakonan tumraping para
mudha bab pratikêle wong ngawula ing praja. Mula wêlingku marang kowe,
kowe aja pisan- pisan ngaku pintêr, amarga kang mangkono mau dudu
wajibing manusa, yen ngrumasani pintêr, mundhak kêsiku marang Kang Maha
Kuwasa, kaelokane Gusti Allah, ora kêna ginayuh ing manusa, ngrumasanana
yen wong urip iku mung sadarma, ana wong pintêr isih kalah pintêr karo
wong pintêr liyane, utawa uga ana wong pintêr bisa kasoran karo wong
kompra, bodho pintêring manusa iku saka karsane Kang Maha Kuwasa, manusa
anduweni apa, bisane apa, mung digadhuhi sadhela dening Kang Maha
Kuwasa, yen wis dipundhut, kabeh mau bisa ilang sanalika, saka
kalangkungane Gusti Allah, yen kabeh mau kapundhut banjur diparingake
marang wong kompra, wong kompra banjur duwe kaluwihan kang ngungkuli
kaluwihane wong pintêr. Mula wêlingku marang kowe, ngupayaa kawruh kang
nyata, iya iku kawruh kang gandheng karo kamuksan”.
Ki Darmagandhul banjur matur maneh, nyuwun têrange bab tilase kraton
Kêdhiri, iya iku kratone Sang Prabu Jayabaya. Kiyai Kalamwadi ngandika:
“Sang Prabu Jayabaya ora jumênêng ana ing Kêdhiri, dene kratone ana ing
Daha, kaprênah sawetane kali Brantas. Dene yen Kêdhiri prênahe ana
sakuloning kali Brantas lan sawetaning gunung Wilis, ana ing desa
Klotok, ing kono iku ana bata putih, iya iku patilasane Sri Pujaningrat.
Dene yen patilasane Sri Jayabaya ika ana ing daha, saikine jênênge desa
Mênang, patilasane kadhaton wis ora katon, amarga kurugan ing lêmah
lahar saka gunung Kêlut, patilasan-patilasan mau wis ilang kabeh,
pasanggrahan Wanacatur lan taman Bagendhawati uga wis sirna, dene
pasanggrahan Sabda, kadhatone Ratu Pagêdhongan uga wis sirna. Kang isih
mung rêca yasane Sri Jayabaya, iya iku candhi Prudhung, Têgalwangi,
prênahe ing sa-lor-wetane desa Mênang, lan rêca buta wadon, iya iku rêca
kang diputung tangane dening Sunan Benang nalika lêlana mênyang
Kêdhiri, rêca mau lungguhe madhêp mangulon, ana maneh rêca jaran awak
siji êndhase loro, panggonane ana ing desa Bogêm, wêwêngkon dhistrik
Sukarêja, mula Sri Jayabaya yasa rêca, mangkene caritane, (kaya kang
kapratelakake ing ngisor ini)”.
Ing Lodhaya ana buta wadon ngunggah-unggahi Sang Prabu Jayabaya,
nanging durung nganti katur ing ngarsa Prabu, buta wadon wis dirampog
dening wadya cilik-cilik, buta wadon banjur ambruk, nanging durung mati,
barêng ditakoni, lagi waleh yen sumêdya ngunggah-unggahi Sang Prabu.
Sang Prabu banjur mriksani putri buta mau, barêng didangu iya matur kang
dadi sêdyane. Sang Prabu banjur paring pangandika mangkene: “Buta!
andadekna sumurupmu, karsaning Dewa Kang Linuwih, aku iku dudu jodhomu,
kowe dak-tuturi, besuk sapungkurku, kulon kene bakal ana Ratu, nagarane
ing Prambanan, iku kang pinasthi dadi jodhomu, nanging kowe aja wujud
mangkono, wujuda manusa, aran Rara Jonggrang”.
Sawise dipangandikani mangkono, putri buta banjur mati. Sang Prabu
banjur paring pangandika marang para wadya, supaya desa ing ngêndi papan
matine putri buta mau dijênêngake desa Gumuruh. (11) Ora antara suwe
Sri Jayabaya banjur jasa rêca ana ing desa Bogêm. Rêca mau wujud jaran
lagaran awak siji êndhase loro, kiwa têngên dilareni. Patihe Sang Prabu
kang aran Buta Locaya sarta Senapatine kang aran Tunggulwulung padha
matur marang sang Prabu, kang surasane nyuwun mitêrang kang dadi
karsa-Nata, ênggone Sang Prabu yasa rêca mangkono mau, apa mungguh kang
dadi karsane. Sang Prabu banjur paring pangandika, yen ênggone yasa rêca
kang mangkono itu prêlu kanggo pasêmon ing besuk, sapa kang wêruh
marang wujude rêca iku mêsthi banjur padha mangrêti kang dadi tekade
wong wadon ing jaman besuk, yen wis jaman Nusa Srênggi. Bogêm têgêse
wadhah bangsa rêtna-rêtna kang adi, têgêse wanita iku bangsa wadhah kang
winadi. Laren (12) kang ngubêngi jaran têgêse iya sêngkêran. Dene jaran
sêngkêran iya iku ngibaratake wong wadon kang disêngkêr. Sirah loro iku
dadi pasêmone wong wadon ing jaman besuk, kang akeh padha mangro
tingal, sanadyan ora kurang ing panjagane, iya bisa cidra, lagaran, iku
têgêse tunggangan kang tanpa piranti. Ing jaman besuk, kang kêlumrah
wong arêp laki-rabi, ora nganggo idine wong tuwane, margane saka lagaran
dhisik, yen wis mathuk pikire, iya sida diêpek rabi, nanging yen ora
cocog, iya ora sida laki-rabi.
Sang Prabu ênggone yasa candhi, prêlu kanggo nyêdhiyani yen ana
wadyabala kang mati banjur diobong ana ing kono, supaya bisa sirna mulih
marang alam sêpi. Yen pinuju ngobong mayit, Sang Prabu uga karsa rawuh
ngurmati.
Kang mangkono iku wis dadi adate para raja ing jaman kuna. Mula kang
dadi panyuwunku marang Dewa, muga Sang Prabu karsa yasa candhi kanggo
pangobongan mayit, kaya adate Raja ing jaman kuna, amarga aku iki anak
dhalang, aja suwe-suwe kaya mêmêdi, duwe rupa tanpa nyawa, bisaa mulih
marang asale.
Samuksane Sang Prabu Jayabaya, Patih Buta Locaya sarta Senapati
Tunggulwulung, apa dene putrane Sang Prabu kang kêkasih Ni Mas Ratu
Pagêdhongan, kabeh banjur padha andherek muksa.
Buta Locaya banjur dadi ratuning dhêdhêmit ing Kêdhiri. Tunggulwulung
ana ing gunung Kêlut, dene Ni Mas Ratu Pagêdhongan banjur dadi ratuning
dhêdhêmit ana ing sagara kidul, asmane ratu Anginangin.
Ana kêkasihe Sang Prabu Jayabaya, jênênge Kramatruna, nalika Sri
Jayabaya durung muksa, Kramatruna didhawuhi ana ing sêndhang Kalasan.
Sawise têlung atus taun, putrane Ratu ing Prambanan, kêkasih
Lêmumbardadu iya Sang Pujaningrat, jumênêng Nata ana ing Kêdhiri,
kadhatone ana sakuloning bangawan (3), kêdhi têgêse wong wadon kang ora
anggarap sari, dene dhiri iku têgêse anggêp, kang paring jênêng iku
Rêtna Dewi Kilisuci, dicocogake karo adate Sang Rêtna piyambak, amarga
Sang Rêtna Dewi Kilisuci iku wadat, sarta ora anggarap sari. Dewi
Kilisuci nyawabi nagarane, aja akeh gêtihe wong kang mêtu. Mula Kêdhiri
iku diarani nagara wadon, yen nglurug pêrang akeh mênange, nanging yen
dilurugi apês. Kang kêlumrah pambêkane wanita ing Kêdhiri iku gêdhe
atine, amarga kasawaban pambêkane Sang Rêtna Dewi Kilisuci. Dene Rêtna
Dewi Kilisuci iku sadhereke sêpuh Nata ing Jênggala. Sang Rêtna mau tapa
ana ing guwa
Selamangleng, sukune gunung Wilis.
Selamangleng, sukune gunung Wilis.
WUWUHAN KATÊRANGAN.
Kanjeng Susuhunan Ampeldênta pêputra ratu Fatimah, patutan saka Nyai
Agêng Bela. Ratu Fatimah krama oleh pangeran Ibrahim, ing Karang
Kumuning Satilare Pangeran Karang Kumuning. Ratu Fatimah banjur tapa ana
ing manyura, karo Pangeran Ibrahim Ratu Fatimah pêputra putri nama Nyai
Agêng Malaka, katêmokake Raden Patah.
Raden Patah (Raden Praba), putrane Prabu Brawijaya patutan saka putri
Cêmpa kang katarimakake marang Arya Damar Adipati ing Palembang, barêng
Raden Patah wis jumênêng Nata, jêjuluk Sultan Syah ‘Alam Akbar
Siru’llah Kalifatu’lRasul Amiri’lMu’minin Rajudi’l’Abdu’l Hamid Kak, iya
Sultan Adi Surya ‘Alam ing Bintara (Dêmak).
Putri Cêmpa nama Aranawanti (Ratu Êmas) kagarwa Prabu Brawijaya, pêputra têlu:
[1] Putri nama Rêtna Pambayun, katrimakake marang Adipati Andayaningrat ing Pêngging, nalika jaman pambalelane nagara Bali marang Majapahit.
[2] Raden Arya Lêmbupêtêng Adipati ing Madura.
[3] Isih timur rêmên marang laku tapa, nama Raden Gugur, barêng muksa kasêbut nama Sunan Lawu.
[1] Putri nama Rêtna Pambayun, katrimakake marang Adipati Andayaningrat ing Pêngging, nalika jaman pambalelane nagara Bali marang Majapahit.
[2] Raden Arya Lêmbupêtêng Adipati ing Madura.
[3] Isih timur rêmên marang laku tapa, nama Raden Gugur, barêng muksa kasêbut nama Sunan Lawu.
Panênggak Putri Cêmpa nama Pismanhawanti kagarwa putrane Jumadi’l
Kubra I, patutan saka ibu Sitti Fatimah Kamarumi, isih têdhake Kangjêng
Nabi Mukammad, asma Maulana Ibrahim, dêdalêm ana ing Jeddah, banjur
pindhah ing Cêmpa, dadi Imam ana ing Asmara tanah ing Cêmpa, banjur
kasêbut nama Maulana Ibrahim Asmara, iku kang pêputra Susuhunan
Ampeldênta Surabaya. Dene putra Cêmpa kang waruju kakung, nama
Awastidab, wus manjing Islam, nyakabat marang maulana Ibrahim, jumênêng
Raja Pandhita ing Cêmpa anggênteni ingkang rama, pêputra siji kakung
kêkasih Raden Rachmat. Kang ibu putri Cêmpa (garwa Maulana Ibrahim),
pêputra Sayid ‘Ali
Rachmat, ngêjawa nama Susuhunan Katib ing Surabaya, dêdalêm ing Ampeldênta, kasêbut Susuhunan Ampeldênta. Cêmpa iku kutha karajan ing India buri (Indo china).
Sayid Kramat kang kasêbut ing buku iki pêparabe Susuhunan ing Bonang (Sunan Benang).
Rachmat, ngêjawa nama Susuhunan Katib ing Surabaya, dêdalêm ing Ampeldênta, kasêbut Susuhunan Ampeldênta. Cêmpa iku kutha karajan ing India buri (Indo china).
Sayid Kramat kang kasêbut ing buku iki pêparabe Susuhunan ing Bonang (Sunan Benang).
TAMAT
KATRANGAN:
(1) Kulon kutha Majakêrta lêt +/- 10 km.
(2) Pêlabuhane saiki aran: “Haipong”.
(3) Lor Stasiyun: Surabayakota “Sêmut”.
(4) Benang = Bonang ing Karêsidhenan Rêmbang.
(5) Tarik.
(6) Kulon kutha Kêdhiri.
(9) Akire Mênang didêgi pabrik gula arane iya pabrik Mênang,
stasiyune ing Gurah antarane Kêdhiri – Pare +/- 7 km. saka Kêdhiri.
(10) Kidul Majaagung lêt +/- 15-16 km. Saiki dicêluk desa Ngrimbi.
(11) Ing sacêlakipun pabrik Mênang, wontên dhusun nama Guruh.
1. mbok manawi ewah-ewahan saking Gumêrah-Gumuruh.
2. Gurah = gusah.
3. ngrêsiki gorokan.
(12) Laren = kalenan.
(13) Bangawan = Brantas.
(1) Kulon kutha Majakêrta lêt +/- 10 km.
(2) Pêlabuhane saiki aran: “Haipong”.
(3) Lor Stasiyun: Surabayakota “Sêmut”.
(4) Benang = Bonang ing Karêsidhenan Rêmbang.
(5) Tarik.
(6) Kulon kutha Kêdhiri.
(9) Akire Mênang didêgi pabrik gula arane iya pabrik Mênang,
stasiyune ing Gurah antarane Kêdhiri – Pare +/- 7 km. saka Kêdhiri.
(10) Kidul Majaagung lêt +/- 15-16 km. Saiki dicêluk desa Ngrimbi.
(11) Ing sacêlakipun pabrik Mênang, wontên dhusun nama Guruh.
1. mbok manawi ewah-ewahan saking Gumêrah-Gumuruh.
2. Gurah = gusah.
3. ngrêsiki gorokan.
(12) Laren = kalenan.
(13) Bangawan = Brantas.
BEST PARANORMAL & PAKAR AURA JOMBANG
Kami Siap Membantu Masalah: Kunci Kelamin, Puter Giling, Pengasihan, Pelet, Gendam, Tolak Santet, Aura, Karir, Usaha, Jabatan, Rumah Tangga, PIL/WIL, Penglaris, Susuk, Susuk Emas, Susuk Berlian, Pengeretan, Pemikat, Rukyah, Pagar Diri, Pagar Usaha, Gurah, 03217477887, DIJAMIN! BEST PARANORMAL & PAKAR AURA JOMBANG Kami Siap Membantu Saudara Se Indonesia: Banyuwangi, Batu, Besuki & Blitar, Bojonegoro, bondowoso, Candi, & Dampit, Gempol, Gresik, Jember & Jombang, Kediri, Lamongan, Lumajang & Madiun, Magetan, Malang, Mojokerto & Mojosari, Nganjuk, Ngawi, Paciran & Pamekasan, Pandaan, Pasuruan, Pare & Probolinggo,Sampang, Sidoarjo, Situbondo & Sumenep, Surabaya, Taman, Tanggulangin & Trenggalek, Tuban, Tulungagung, Waru, Wates & Wlingi,Ambarawa, Banyumas, Batang & Blora, Boyolali, Brebes, Buaran & Bumiayu, Cepu, Cilacap, Demak & Grogol, Jatibarang, Jepara, Kalikotes & Kaliwungu, Karanganom, Karanganyar, Kartosuro & Kebumen,Kendal, Klaten, Kudus & Lasem, Magelang, Muntilan, Ngemplak & Pati, Pekalongan, Pemalang, Ponorogo & Prambanan, Purbalingga, Purwodadi, Purwokerto & Purworejo, Rembang, Salatiga, Semarang & Slawi, Sragen, Surakarta, Tegal & Temanggung, Ungaran, Wonogiri, Wonosari & Wonosobo, Bandung, Batu Jajar, Bekasi & Bogor, Bojong Gede, Ciamis, Cianjur & Cibinong, Cikampek, Cikarang, Cimahi & Cirebon, Depok, Garut, Indramayu & Jatibarang, Karawang, Ketapang, Kuningan & Lembang, Majalaya, Majalengka, Padalarang & Palabuhanratu, Pamulang, Parung, Purwakarta & Rengasdengklok, Sawangan, Soreang, Subang & Sukabumi, Sukaraja, Sumedang, Tambun & Tasikmalaya, Banda Aceh, Bireun, Sabang & Langsa, Kuala Simpang, Lhokseumawe, Meulaboh & Sigli, Denpasar, Karangasem, Klungkung & Kuta, Negara, Singaraja, Tabanan & Ubud, Bangka Belitung, Manggar, Mentok & Pangkal Pinang, Sungai Liat, Tanjung Pandan & Toboali Rias, Kosambi, Kresek, Labuhan & Pandegelang, Pasarkemis, Pondok Aren, Rangkasbitung & Sepatan, Serang, Serpong, Tangerang & Teluknaga , Bengkulu & Curup, Gorontalo, Jambi, Kualatungka, Mendahara, Simpang & Sungaipenuh, Manis Mata, Pemangkat, Pontianak, Singkawang & Sungairaya, Amuntai, Banjarmasin, Barabai, Kota Baru, Martapura & Pulau Sembilan, Kualakapuas, Palangka Raya, Pangkalanbuun & Sampit, Balikpapan, Bontang, Loa Janan, Samarinda, Sembakung, Tanjung Redeb & Tarakan, Bandar Lampung, Gadingrejo, Kota Bumi, Metro, Pringsewu & Terbanggi Besar, Maluku, Amahai, Ambon, Tual, Ternate & Tidore, NTB, Bima, Labu Api, Mataram, Praya & Sumbawa, NTT, Atambua, Ende, Kupang, Maumere & Waingapu, Biak, Jaya Pura, Manokwari, Maumere & Sorong, Riau, Bengkalis, Dumai, Pekanbaru, Batam & Tanjung Pinang, Bone, Majene, Makasar & Polewali, Baolan, Luwuk, Palu & Poso, Bau Bau, Binongko, Kotabu & Kendari, Bitung, Manado, Mobagu, Tomohon & Tondano, Bukit Tinggi, Padang Panjang/Pariaman & Solok, Baturaja, Lahat, Lubuk Lingau & Palembang, Binjai, Lubuk Pakam, Medan, Sibolga & Tanjung Balai, Bantul, Jetis, Sleman, Kulon Progo, Gunung Kidul, Yogjakarta.
Kami Siap Membantu Masalah: Kunci Kelamin, Puter Giling, Pengasihan, Pelet, Gendam, Tolak Santet, Aura, Karir, Usaha, Jabatan, Rumah Tangga, PIL/WIL, Penglaris, Susuk, Susuk Emas, Susuk Berlian, Pengeretan, Pemikat, Rukyah, Pagar Diri, Pagar Usaha, Gurah, 03217477887, DIJAMIN! BEST PARANORMAL & PAKAR AURA JOMBANG Kami Siap Membantu Saudara Se Indonesia: Banyuwangi, Batu, Besuki & Blitar, Bojonegoro, bondowoso, Candi, & Dampit, Gempol, Gresik, Jember & Jombang, Kediri, Lamongan, Lumajang & Madiun, Magetan, Malang, Mojokerto & Mojosari, Nganjuk, Ngawi, Paciran & Pamekasan, Pandaan, Pasuruan, Pare & Probolinggo,Sampang, Sidoarjo, Situbondo & Sumenep, Surabaya, Taman, Tanggulangin & Trenggalek, Tuban, Tulungagung, Waru, Wates & Wlingi,Ambarawa, Banyumas, Batang & Blora, Boyolali, Brebes, Buaran & Bumiayu, Cepu, Cilacap, Demak & Grogol, Jatibarang, Jepara, Kalikotes & Kaliwungu, Karanganom, Karanganyar, Kartosuro & Kebumen,Kendal, Klaten, Kudus & Lasem, Magelang, Muntilan, Ngemplak & Pati, Pekalongan, Pemalang, Ponorogo & Prambanan, Purbalingga, Purwodadi, Purwokerto & Purworejo, Rembang, Salatiga, Semarang & Slawi, Sragen, Surakarta, Tegal & Temanggung, Ungaran, Wonogiri, Wonosari & Wonosobo, Bandung, Batu Jajar, Bekasi & Bogor, Bojong Gede, Ciamis, Cianjur & Cibinong, Cikampek, Cikarang, Cimahi & Cirebon, Depok, Garut, Indramayu & Jatibarang, Karawang, Ketapang, Kuningan & Lembang, Majalaya, Majalengka, Padalarang & Palabuhanratu, Pamulang, Parung, Purwakarta & Rengasdengklok, Sawangan, Soreang, Subang & Sukabumi, Sukaraja, Sumedang, Tambun & Tasikmalaya, Banda Aceh, Bireun, Sabang & Langsa, Kuala Simpang, Lhokseumawe, Meulaboh & Sigli, Denpasar, Karangasem, Klungkung & Kuta, Negara, Singaraja, Tabanan & Ubud, Bangka Belitung, Manggar, Mentok & Pangkal Pinang, Sungai Liat, Tanjung Pandan & Toboali Rias, Kosambi, Kresek, Labuhan & Pandegelang, Pasarkemis, Pondok Aren, Rangkasbitung & Sepatan, Serang, Serpong, Tangerang & Teluknaga , Bengkulu & Curup, Gorontalo, Jambi, Kualatungka, Mendahara, Simpang & Sungaipenuh, Manis Mata, Pemangkat, Pontianak, Singkawang & Sungairaya, Amuntai, Banjarmasin, Barabai, Kota Baru, Martapura & Pulau Sembilan, Kualakapuas, Palangka Raya, Pangkalanbuun & Sampit, Balikpapan, Bontang, Loa Janan, Samarinda, Sembakung, Tanjung Redeb & Tarakan, Bandar Lampung, Gadingrejo, Kota Bumi, Metro, Pringsewu & Terbanggi Besar, Maluku, Amahai, Ambon, Tual, Ternate & Tidore, NTB, Bima, Labu Api, Mataram, Praya & Sumbawa, NTT, Atambua, Ende, Kupang, Maumere & Waingapu, Biak, Jaya Pura, Manokwari, Maumere & Sorong, Riau, Bengkalis, Dumai, Pekanbaru, Batam & Tanjung Pinang, Bone, Majene, Makasar & Polewali, Baolan, Luwuk, Palu & Poso, Bau Bau, Binongko, Kotabu & Kendari, Bitung, Manado, Mobagu, Tomohon & Tondano, Bukit Tinggi, Padang Panjang/Pariaman & Solok, Baturaja, Lahat, Lubuk Lingau & Palembang, Binjai, Lubuk Pakam, Medan, Sibolga & Tanjung Balai, Bantul, Jetis, Sleman, Kulon Progo, Gunung Kidul, Yogjakarta.